Келешегім, Алаш баласы! Сіздерге айтуға міндеттіміз деп санаған, өмірлік қажеттілікті ой-санаға ұтқырлықпен құйып кетуді парыз деп санаған ең өзекті өмірлік тілектер мен өсиетті өтініштеріміз өте көп. Соның бірі кітап оқудың адамзат баласына тигізетін мол пайдасының жай-жапсары жайында болатын. Соларды назарларыңызға ұсынуды жөн санадық.
Кітап оқудан қалған ұлттың, әсіресе оның ұрпақтары орны толмас ауыр рухани жұтқа ұшырмай, азғындыққа құламай қоймайды. Демек, надан, кеще, мәңгүрт… ел, ұлттың болашағы оңбайды. Егер кітап оқудан тыйылсақ, онда ой ойлаудан да, айналамыздағы құбылысты талдау, барлау қабілетінен де, адамгершілік қасиеттен де, тіпті құнды ұтқырлық атаулының бәрінен де айырыламыз. Сонда төрт аяқты малдан адамның айырмасы қандай дәрежеде болмақ? Азғындық пен жұтаудың сан қилы түрін бір сәтке болса да көз алдыңызға елестетіп көріңізші, ағайын. Бұл, сөз жоқ, қауіпті және өкінішті.
Кітап — адамзат баласының сан ғасырлық ақыл-ойының оқу арқылы жетілуінің, кемелденуінің арқасында қол жеткен дамылсыз даму үрдісінің жемісі, өткен тарихы мен өмірлік тағылым-танымының алтын сандығы. Ғабит Мүсіреповтың «Кітап дегеніміз — алдыңғы ұрпақтың кейінгі ұрпаққа қалдырған рухани өсиеті. Кітап оқудан тыйылсақ, ой ойлаудан да тыйылар едік» деуі осыдан. Әлбетте, кітапты таңдай білу, оны зейінді зеректікпен мұқият талдап оқи білу, ондағы сөздің, ойдың, түйінді тұжырымның құдіретін түсіну мен түйсіну, алған әсерлерді кейін өмірлік қажетіңе жарата білу — әрбір адамның білігі мен білім деңгейін, пайымы мен парасатын, көреген кемел кісілігін ұдайы шынықтыра білудің озық та ұтқыр жолдарын айқындай алатын алғы шарттарының бірі.
Иә, талдау, болжау, талғам, таңдау дейміз… Расында да бүгінгі жастарымыздың көпшілігінің кітап оқуға деген ниеті құрдымға құлдыраған тұста талғам, таңдау туралы, адамгершілік туралы сөз қозғаудың өзі артық сияқты. Мұның негізгі себебі неде? Бұл ел ішінде қандай өзгеріс-құбылыстың кесірінен туындап отыр? Яғни кітап оқымау, журнал ұстамау, газетке қарамау… қысқасы, қазақ елін кещелік пен надандыққа жығудың, яғни бұндай жүгенсіз азғындау мен рухани жұтаудың құрдымына қарай жеткізудің, мүгедектік шарықтаудың қасіреті — тәуелсіздікті жариялағаннан кейін басталған айтулы қасіреттеріміздің бірі екені бұлтартқысыз ақиқат. Өмірлік шындыққа текті кісілікпен тіке қарайтын уақыттың туғаны қай заман. Қаншама ащы болса шындығы — осы.
Алайда бүгінгі жүгенсіз кеткен қоғамымыздың кітап орнына пайдаланып жүргендері — ұялы телефон, компьютер және ғаламтор, смартфон… негізгі оқу құралы болып отырғандығы белгілі. Әрине, айналысқа енген жаңа технология мен техникалардың жетістіктері қоғамға қажет те болар. Бірақ…
Бұл жердегі әңгіме олардың ешқандай сараптаусыз, бақылаусыз, шектеусіз күймен жүгенсіз кетіп, зиянды тұсының тамыры тереңдеп бара жатқандығы жайында болып отыр. Бұл ешкімнен де жасырын емес. Бұл — тарихи факт. Осының кесірінен бұлардың адамзат баласына тигізіп отырған пайдасынан гөрі кесапатты зияндары әлдеқайда аса ауыр күйде екені ақиқат. Алды-артын тиянақты талдаусыз, болжаусыз, талғамсыз тек көзсіздікпен, бассыздықпен, ессіздікпен «өркениет» сияқтыға еліктеу дертінің арты ауыр болатыны да даусыз. Айталық, ұрпақтарымыздың ой санасын жан-жақты улап, түрліше жағымсыз сәулелері денсаулыққа қатысты иммунитеттерді ұрлап, жүйке (нерв) талшықтарын талқандап, құлақ-көзден айырып, бойдағы табиғи қабілеттерін жалмап, мәңгүрттік қаулап… ақырында оларды теңдесі жоқ ұтқыр ұлттық дана жолдан қалай болған күнде де тайдыру, адастыру, азғындату, құрдымға жығудағы қатерлі қасіреттері анағұрлым басым күймен ушығып барады.
Қазіргі таңда компьютерлік техникаларға тәуелділік айрықша артқан тұста қоғамымызды кітап оқуға күштеу арқылы қызығушылығын арттыру оңай шаруа емес. Себебі қоғамдық тізгіннен де, өмірлік ескектен де айырылып қалдық. Уақыттың өзі дәлелдеп отырғандай, ұлттық шаңырақты ортасына түсіру оп-оңай, кейін оны қайта қалпына келтіру, керегесін тіктеу, уығын тіктеу ең қиын шаруа. Мұндай кезек күттірмейтін мемлекеттік стратегиялық өзекті мәселені қоғам, мемлекет, ұлт болып жұмылып, қолға алатын кезең әлдеқашан туғаны ақиқат.
Кеңестік дәуірде білмеген дүниеңді тезірек білу үшін үйдегі бар кітапты ақтарып, онда болмаса кітапханаға барып іздейтін едік. Тауып алған соң, жан-жақты терең зерделеп, санамызға шегелеп сіңіретін едік. Осындай ізденімпаз еңбектің арқасында ғана, өмірлік мүдделі ниет пен ынтаны еселей білудің арқасында ғана, ақырында бұрынғыдан да бетер тың серпінді серпіліспен өзімізді-өзіміз жетілдіруші де едік. Бұл — бір. Ерекше күйде ескеретін келесі екінші жағдай: ол өскелең ұрпақтарымызды ұлттық көрнекті тұлғаларымызбен, сан саладағы қайраткерлерімізбен мүмкіндігін қалай да тауып, жиі кездестіріп отырудың ұтқыр үрдісін оздыра түсу, бұл олардың кітап оқуға деген қызығушылығы мен құмартушылығын арттыра түсумен қоса, озық дәрежеде ұтқыр өмір сүре білуге деген, қоғамдық ортада тұлға бола білуге деген тың серпінді серпілістерін айрықша жандандыра түсетін ең ұтымды ұлттық асыл дәстүрлеріміздің бірі екенін бірі білсе, көпшілік білмейтіні сөзсіз. Кеңестік кезеңде адамдар бір-біріне мейірімді, бауырмал, жанашыр, қамқоршыл болуға ұмтылатын, аңсайтын.
Естеріңізде болсын, Алаш баласы!
Кітапты құмарту арқылы құлшыныспен сүйсіне көп оқыған адамның көкірек көзі әрқашанда ояу, зейіні зерек келеді. Озық дәрежеде өмір сүре білуге деген құштарлығының ұтымдылығы айнадай айқын әрі күндей жарық, абырой-беделі жоғары, мәртебелі мерейі биік, мінезі көркем, келбеті әсем, зиялы азаматтығы бекзат, талғампаз іскерлігі ұтқыр күйде келеді. Оны ешбір техника да, технология да алмастыра алмайды. Қазбалап айта берсек, кітап оқудан адамзат баласының алатын жан-жақты ләззәті мен құдіретті қуатында шектеулік жоқ. Болуы мүмкін де емес.
Біз бәріміз де қуат көзіміз. Есті де текті, көреген де кемеңгер басшының өзге мемлекеттер бізді көргенде таңғаларлық, үлгі-өнеге тұтарлық ұлағаты зор айтулы елі, кемел ұрпағы болуға міндетті. Сондықтан мемлекет, қоғам болып, һәм ұлт, халық болып, бір кісідей жұмыла бірігіп, пәрменді күрескерлікті қаулатудың жобасын жедел түрде қолға алатын ең өзекті де өткір адамзаттық мәселе екенін айдай айшықтау еді.
ХХІ ғасырдың сахнасында мәңгілік елге айналу дегеніміз ең алдымен өмірлік күрескерлік белсенділігі орасан зор, жан-жақты сауатты, білімі мен біліктігі мол, мәдениеті мен іскерлігі жоғары, жаһандық бәсекеге қабілетті ұлт бола білу деген сөз. Ендеше ел, ұлтқа, ұрпаққа деген шын мәніндегі теңдесі жоқ жанашырлыққа толы ақ ниетіміздің өзі сөз жүзінде қалып қоймаса етті.

Молдағали Матқан,
Халықаралық Мұстафа Кемал Ататүрік атындағы Алтын медалдің иегері, қоғам қайраткері, публицист-
жазушы, академик.

(0)

Бұдан біраз күн бұрын қызмет бабымен Батыс Қазақстан облысы, Орал қаласындағы Қадыр Мырза Әли атындағы мәдениет және өнер орталығына бардым. Сол маңда жүргесін, кітаптар жинағын бейнелеген алып ескерткішке қызығып, оған жақындадым.
Ескерткіш жанында мектеп жасындағы бір топ қыз тұр екен. Кенет әлгі қыздардың бірі: «Мәссаған, Абай Құнанбаевтың кітабын бәрінің астына жіберіпті ғой!» — деп, айқайлап жіберді. Абайлап қарасам, шынымен де, солай екен. Кітаптар жинағының ең басында Қадыр Мырза Әлидің жинағы, одан кейін Жұбан Молдағалиевтің, сосын Хамза Есенжановтың, одан кейін А. Пушкиннің, сосын Абай Құнанбаевтың, М. Шолоховтың, содан соң Ғұмар Қараштың, одан кейін барып Махамбет Өтемісовтің кітаптары тұр. Жасөспірім қыздың сөзін қасындағы достарымен бірге сол жерде немересін жетектеп жүрген қария да қостады. Бөпесін қоларбаға салып, қыдыртып жүрген келіншек те: «Бұрын мұны аңғармап едім, шынымен, бір түрлі екен», — деп, өз пікірін айтып қалды. Қысқасы, ескерткіш жанында жүргендердің бәрі де жергілікті ақын-жазушыларды жоғарыға шығарып, «басымдық» берген ескерткіш авторына реніштерін білдірді. Олардың ойынша, жобаны жасаушы маман аталмыш ескерткішті жасаған кезде кітаптарды авторларының халық жадында алатын орнына қарай, олардың елге сіңірген еңбегіне қарай орналастырғаны жөн еді. Сонда көпшіліктің мұндай наразылығына қалмас еді. Басқасы — басқа, ескерткіш авторының қазақтың ұлы ақыны, терең ойшылы Абай Құнанбаевты орыстың лирик ақыны А.Пушкиннің «астына түсіріп жібергені» тіпті ұят болды. Бұл ақындардың қайсысы қазақ халқының тұрмыс-тіршілігіне жаны ашып, жүрегін ауыртып, жыр туғызды? Абайдан басқа қай ақын «Қалың елім, қазағым, қайран жұртым!» деп күңіреніп еді?.. Қазақта Ұлы Абайдан артық ақын жоқ, ол, қай жағынан болса да, баршаны мойындатқан философ ақын. Ұлы Абаймен ешкім де таласа алмайды, онымен ешкім де тең түскен емес. Бұл — дәлелдеуді қажет етпейтін аксиома. Олай болса, «Қазақтың маңдайына біткен ұлы ойшылы, данагөй ақынының туындысы неге кітаптар тізбегінің басында тұрмайды?» деген сұрақтың тууы заңдылық.
Ескерткіш демекші, қала орталығында көңілге кірбің түсіретін тағы бір ескерткішті көріп қалдым. «Қазақ батыры» деп аталатын бұл ескерткішті Б. Болатбек және А. Азамат деген жігіттер 2015 жылы ағаштан қашап жасапты. Сірә, сол жылы Қазақ хандығының 550 жылдығына арналып жасалған болуы керек. Үлкен ыждағаттылықпен жасалған қол еңбегіне қояр кінәміз жоқ, керісінше, кәдімгі ағаштан ойып, тұла бойы жып-жинақы хас батырды дүниеге әкелген қос мүсіншінің шеберлігіне тәнті болдық. Бірақ бұл ескерткішке қатысты да бір «әттеген-ай» бар. «Қазақ батыры» екі жылдан бері «Желаев» бөлке-нан өнімдері дүкенінің босағасын «күзетіп» тұр. Нанбасаңыздар, өздеріңіз барып көріңіздер. Керемет ескерткішті Достық даңғылы көшесінде орналасқан көп қабатты үйдің (Достық даңғылында, Юбилейная аялдамасының артында) бір жақ бұрышына қоя салған. Дұрыстап қарасаңыз, «Қазақ батыры», шынымен де, «Желаев» бөлке-нан өнімдерін сататын дүкенді күзетіп тұрғандай әсер қалдырады. Ата-бабамыздың тарихынан сыр шертетін мұндай тағылымды дүниені халықтың көп жүретін жеріне қойса, қандай жақсы болар еді! Мысалы, орталық көшелердің біріне немесе қалалық мәдениет және демалыс саябағына орналастырса. Әдетте, бала-шаға бұл жерде көп жүреді. Солар осындай ескерткіштерді көріп, «Қазақтың батырлары осындай болған екен ғой» деген ой түйер еді. Қазақ батырының ұлттық киімімен, бес қаруымен таныс болар еді, қызық көріп, «Қазақ батырымен» суретке түсер еді. Қасында жүрген ересектер мүмкін қазақтың батырлары туралы айтып қалар?.. Сөйтіп, сәл нәрсеге еліктегіш сәбилердің жүрегінде анау батырдай жүректі, білекті болсам деген арман пайда болуы да мүмкін. Осының бәрі, айналып келгенде, балалардың ел тарихымен етене таныс болуына ықпал етпей ме? Жас ұрпақты отаншылдыққа тәрбиелемей ме? Қазақ жігіттерінің қолынан шыққан тамаша мүсінді осындай тәрбие құралына айналдырудың орнына «Қазақ батырына» нан сататын дүкенді «күзеттіріп қойғанымыз» ұят болды…
Айша Өтебәлі

(0)

«Қағазбасты мұғалім» тіркесі санамызға сіңіп кеткені сонша, оны жиі айтуды әдетке айналдырдық. Алайда сүйексіңді «әдеттің» кейін кесірлі кесапатқа жеткізер батпандай зиянын біле тұра қасақана білмеген болып момақан, жайбарақат күй кешіп келеміз. «Қағазбастылық қасіреті» деп анда-санда бір тамағына пышақ тақалғанда барып тұяқ серпитін қой сияқтымыз. Қасіретке әр күніміздің әрбір сәті «қызмет етіп жатыр». Соңғы бес жылда мұғалім мәртебесіне, жалақысына шағым жасауға шамасы жетпей, «қағазбастылық қыспағынан құтылар күн бар ма екен?» деп көктен құтқарушы періштені күткендей емексумен келеді.
Ұлт қасіреті — ұрпақтың мәңгүрттенуіне айналар бұл зұлмат әбден шегіне жетті. Бұл жолы мұғалімдер қағаздың қыспағында емес, «тепкісінде» қалды. Қағаздар тиісінше толмаса, мұғалім байғұстың «таяқ жейтіні» өз-өзінен түсінікті ғой. Ал мұғалім қай кезде ел болашағы — балаларымызды баптап, ұлтжанды, «Мәңгілік Ел» идеясымен барынша сусындаған саналы ұрпақ тәрбиелей алады? Оны ойламақ түгіл, оның сіңбіруге мұршасы қалмады. Тәмамдалған оқу жылында жаппай жүргізілмесе де, қайсыбір мектептерде орын алған қағазбастылықтың әуресінен бір ғана мысал келтірейік. Оқу жылы әдеттегідей дәстүрлі сынып журналымен басталған болатын. Оқу жылының екінші тоқсанына қарай кенеттен электронды журнал деген мәселе шықты. Мұғалім оны жаңашылдықтың бір белгісіндей көріп, бас ие қабылдады (ұстаздың қабылдамасқа шарасы бар ма?). «Күнделік.кз» сайтына кіріп, тіркелу арқылы толтырылатын бұл электронды журнал дәстүрлі қағаз журналмен қатар жүргізілді әрі екеуі өзара сәйкес келу шарттылығы болды. Бұл бір журналды келесі бір форматқа көшіру сияқты сарсаңға айналды. Онсыз да уақыты сабақ беруге тым қысқа ұстаз қағазбастылыққа көміле түсті. Жасыратыны жоқ, оқушы қағаздың тасасында қалған тәлімгердің ыстық ықыласына одан сайын зар болды. Оқу жылы бойы осы үрдіс сақталып келді. «Адам үш күннен кейін тозаққа да үйренетін» болса, оның ішінде мұғалімдер қауымы үш сағаттан соң көндігіп кететін тәрізді. Бұға берсе, сұға береді дегізіп жүргенде, тағы бір ши шықты. Кейбір мектептер сынып журналының Excel бағдарламасымен жасалуы тиіс тағы бір түріне тап келді. Сонымен, сынып журналы кезекті рет көшірілуге «ұсынылды». Бұл орайда да үш журналдың өзара толыққанды дәлдігі басты назарға алынды. Тура оқу жылының соңында тап келген бұл тәлкекке мұғалім «бұйрықтың қаттылығынан, жанның тәттілігінен» шыдап берді. Бірақ ең сорақысы — бір журналды айна-қатесіз үш рет көшірумен әлекке түскен мұғалім ол журналдарды сәйкестендіре алса да, көп қағаз қаттауға зая кеткен алтын уақытының дөңгелегін кері жүргізе алмайтыны анық еді. Осыдан кейін жүгенсіз жеткіншек, қылықсыз қыз, ұятсыз ұл қайдан шығады деп далбасалап, жиын өткізіп, кино түсіріп, рейтингісі жоғары болар жаңалықтар легін топырлатамыз. «Оқи алмайтын оқушы болмайды, оқыта алмайтын мұғалім болады» деп, бар айыпты бір ғана тұлғаға аудара саламыз. Ал осы тұста оқыта алатын мұғалімдерге де топырақ шашқандай боламыз. Қағаз құшақтап жүрсе де, ұлт келешегі үшін жанын аямай жанталасып жүрген көпшілік ұстаздардың бұл еңбегін ерлік десе болар. Олар өз ықтиярларымен осы бір мамандықты өмірлеріне серік еткен еді, алайда еріктерінен тыс «қағаз кеміргішке» айналды. Мұғалімдерді сарсаңға салған қағазбастылық қашан тыйылады? Әлде «үндемеген үйдей пәледен құтылады» деген түріміз бе? Ал қазақ атам «ауруын жасырған өледі» демеп пе еді? Біздің отандық білім беру жүйесінің басты ауруы қағазбастылықта болып отыр. Осы діңге түскен ауруды жасыра-жасыра, өлермен хәлге жеттік қой. Оны өзіміз біле тұра кімнен, не үшін жасырамыз? Бір журналды үш түрге түсіріп көшіргенде, оқушы патриот болып кетті ме? Жоқ! Жаңашыл мұғалім болудың негізгі қағидасы компьютерлік бағдарламалармен өрнек салып, уақытын өлтіру ме? Жоқ! Мұғалімнің бар уақыты оқушыда болуы тиіс еді. Бірақ бұл абыройлы міндетті атқаруға мұғалімнің қағаз толтырудан қолы босамайды. Мұғалімді қағаз кеміргіш еткен бұл жүйе сонда ұлт келешегін кімге айналдырып отыр? Жауабын ойлаудың өзі қорқынышты. Кейін өкініштің ащы запыранын жұтып, «үнсіз» жыламас үшін, ұстазды көшіру құралына айналдырмай, оны керексіз көп қағазға байландырмай, жарқын келешек иелерін тәрбиелеп шығаруына мұрсат беру ауадай қажет!

Редакциядан:
Автордың ашына жазған хатында шынында да шындық жатыр. Мұғалімдер қауымы бұл өзекті мәселе жөнінде дабыл қаққалы қашан?! Олардың жанайқайы тіптен Елбасымызға да жетіп, Президентіміз қағазбастылықты азайту жайында пәрмен де берген. Министрлік бұл пәрменді естімеген болу керек, Елбасының қатаң ескертуінен нәтиже шығармақ түгілі, мұғалімдерді «қағаз тауына» көме түсті. Тіптен тұншықтырып тастады десе де болады. Бірақ ол жөнінде мұғалімдер бір-біріне сыбырлап айтқаны болмаса, жоғарыға жеткізуге қорқады. Қашанда елгезек министрге жазып отырған бұл хатымыз елеусіз қалмайтын болар деген сенімдеміз.

Айзат Рақыш

(4)

Түнгі қытымыр аяз. Алыстан үрген иттердің даусы мен немістердің жамырай сөйлеген қатқыл үндерінен олардың концлагерьге қарай келе жатқаны байқалады. Әлгінде балалар камерасына түнделете тығылып кеп, бауыр еті баласына бір түйір картоп беруге кіріп кеткен ана, әлі шығып үлгермеді. Арпылдаған иттер таяған сайын, оларды аяй түстім, кішкентай сәби жүрегім шымырлап барады. Байғұс ана, аязға домбыққан қолдары дірілдей, аштықтан әлсіреген баласына мейірім төге бір түйір картобын асығыс жегізуде. Ит жетектеген фашистер түрмеге еніп келеді. Жаным шырылдай «Қашсай, қаш, қаш, тығылыңдар, келіп қалды» деп, фильмдегі кейіпкерлермен бірге қиналып, сәби жүрегім одан бетер езілген. Содан, қашып үлгере алмаған ана байғұс, қатыгез фашистердің таяғының астында қалды. Шыңғырып жылаған бала. Теледидар сыртында оларға қосылып мен де жылап отырмын. Көз жасына қарайтын фашистер ме, алды да, ана мен баланы мәңгілікке екі бөлек ажыратып жіберді. Егіліп бірге жылап, қорыққаным сондай, шошығанмын ғой, біреуді іздеген болуым керек, жан-жағыма қарағанымда бөлмеде ешкім жоқ, жалғыз екенмін. Содан, көп ұзамай ауырып, ауруханаға жатып шыққаным да есімде. Бұл жаңадан ес біліп келе жатқан, 5-6 жас шамасында көрген «Есіміңді ұмытпа, ұлым, Гена» атты кино болатын. Фильмнің тұтас көріністері есімде қалмағанмен, сәби түйсігіме, санама қатты әсер еткен осы тұсы мәңгілікке жадымда жатталып қалды. Бұл көрініс менің бойымда адам баласына аяушылықпен қарау мен адамзатын сүюге деген түйсік қалыптастырды. Осы күні қиянат еткен жанның өзін, жеме-жемге келгенде аяушылық сезімім оянып, жамандыққа қимай қаламын. Әрине, мынадай қатыгез әлемде бұл сезім, ұғым, сана ақылыммен айнала қоршаған орта ұғым, түсінігімен үйлесімде деп айта алмаймын. Өміріңе де көп кедергісін тигізеді. Қатыгез әлемнің қатты талаптарына сәйкес келмейді. Фильм желісі мені ғана емес, мен секілді талай сәбидің ұғым, түйсігін тәрбиелеп, санасына сіңгеніне сенімдімін.

Айтайын дегенім, елімізде фильмдерді қадағалайтын мекеме жоқ болғандықтан, қазір телекино өнімдер түрлі қарақшылық жолмен жасалып, елге қалай кіргізіліп жатқаны белгісіз. Бұл жерде ата-аналардың балаларының жан дүниесінің қалыптасуына жауапсыздығы да қара ниеттілердің оң жамбасынан келіп, жас өрендер санасының оңай улануына әсерін тигізуде. Жұмысбастысы бар, бала тәртібіне немқұрайлы ата-ана бар, үйде баласын жалғыз тастап, алданып көріп отырсын деп, алдына түрлі дискілер мен фильмдер қалдырады. Дискінің ішінде қандай  көрсетілімдер бар екенін тексеріп те жатпайды. Сол себепті баланың қандай фильм көріп жүргенін сіз де білмейсіз.
Бұл бір әріп, бір ауыз сөзді қатаң сүзгіден өткізіп барып, бұқараға жолдайтын кеңестік идеологияның қатаң тәртібі билік құрып тұрған дәуір заңы еді. Кино аркылы бала санасына, адам санасына өз идеологиясын сіңіріп, өмір бойғы өз әскерін алдын ала жасақтаған. Ал біз қазір тәуелсіз казақ еліміз. Бізге жаны да, дені де сау бала, адам керек. Дені сау бала, ол — басы ауырмайтын, асқазаны мен аяқ-қолы сыздамайтын, қарны тоқ, киімі бүтін бала ғана емес. Ол — психологиялық жай-күйі мен ұғым-санасы үйлесімін тапқан бала. Күнделікті теледидар, интернет ресурс арқылы көріп, тамсанып жүрген фильмдер бала санасын жақсы жағына тәрбиелеп, тағдырына жағымды ықпал ететін адамгершілікті көзқарас қалыптастырып жатыр дей алмаймыз. Мысалы, режиссер Артур Краустың Алдаркөсе туралы түсірген анимациялық фильмін көрген баланың ұғымында қазақтың аяр, өтірікші, даңғой, ақымақтығы туралы түсінік қалыптасады. Қазақтың бай-бағландары семіз, қарны қабақтай, ойсыз, ал, аналары ойбалап қалған, алдана беретін ақымақ кейіпте сипатталған. Олардың жандарындағы балалары қайда? Отбасы, әулет, туыспен араласу мәдениеті қайда? Фильмнің желісіне сай қазақтың қарым-қатынас мәдениеті шет қалған. Біреуді алдап, арбап өмір сүру дағдысы кеңінен насихатталып кеткен. Кеңес үкіметі кезеңінде түсірілген фильмдерде ұлт санасын төмендетіп басу үшін кез келген кинода қазақтарды тамақты былапыт жейтін, дастарқан үстінде былапыт сөйлейтін мәдениетсіз етіп көрсету саясаты болған. Шын мәнінде олай емес қой. Тәрбиелі, өнегелі істері толып жатыр көрсетсе. Ал мына фильм сол кеңестік саясатты ұстанған. Қазақтарды мазақ етіп түсірген бе дейсің. Танымы қалыптасып келе жатқан бала өз туған елінің тарихын, тарихи тұлғалары туралы білуге міндетті. Бірақ осындай сүйкімсіз кейіпте, бала жаны жасқанып, өз ұлтынан жиіркенетіндей деңгейде емес. Өмірді тануға талпынып қанат қаққан бала танымына тәрбиелік мәні жоқтың қасы. Жаны сау бала, ұрпақтың саулығы — ұлттың байлығы.
Көрші Ресей елінде маскүнемдіктен жылына 500 000-дай адам қайтыс болады екен. Ал қылмыстың 60-70 пайызы ішімдік ішкен адамдар қолымен жасалады. Осындай мәліметтерді сараптай келе, Ресей мемлекеттік Думасы 2012 жылы кино өнерінің көрермен санасын жаулауда айтатын ой-ұғымына сендіру эффектісі өте жоғары, идеологиялық насихат құралы деп танып, эфир арқылы көрсетілетін, түсірілетін кез келген фильмдерден ішімдік ішу, ішімдік жарнамалауға тыйым салатын заң қабылдау жөнінде қаулы қабылдаған. Қатыгез деген орыстардың өзі кино өнерінің, телекино өнімдерінің халыққа ықпалынан ығып жатқанда, аз ғана халық, есік-тереземіз дүниенің төрт бұрышына айқара ашық бұқаралық ақпарат кеңістігінде телекино өнімдерінің көрсетіліміне неге байыппен қарамасқа!? Мысалы, Египетте балалар фильмдерін жасау мемлекет тарпынан қатаң бақыланады. Балалар фильмдерін түсіруге мемлекет арнайы қайтарымсыз қаражат бөледі де, оның орындалуын, не түсіріліп жатқанын бақылайды екен. Ал біздің елімізде «соқыр тауыққа бәрі бидай» дегендей, жан әлеміне қатысты шығармашылық дүниелердің бәрін жапа-тармағай қылғытуда. Бұл өз кезегінде келешек ел тізгінін ұстайтын ұрпақтың ой-санасының дұрыс қалыптасуына кері әсерін тигізетіні белгілі.
Айтайын дегенім, елімізде фильмдерді қадағалайтын мекеме жоқ болғандықтан, қазір телекино өнімдер түрлі қарақшылық жолмен жасалып, елге қалай кіргізіліп жатқаны белгісіз. Бұл жерде ата-аналардың балаларының жан дүниесінің қалыптасуына жауапсыздығы да қара ниеттілердің оң жамбасынан келіп, жас өрендер санасының оңай улануына әсерін тигізуде. Жұмысбастысы бар, бала тәртібіне немқұрайлы ата-ана бар, үйде баласын жалғыз тастап, алданып көріп отырсын деп, алдына түрлі дискілер мен фильмдер қалдырады. Дискінің ішінде қандай көрсетілімдер бар екенін тексеріп те жатпайды. Сол себепті баланың қандай фильм көріп жүргенін сіз де білмейсіз.
Айта — айта жауыр болған мәселе десек те, балаға, ұрпақ саулығына қатысты әрбір іс күн тәртібінен түспеуі тиіс мәселе. «Балаларды денсаулығына зиян тигізетін жағымсыз ақпараттардан қорғау» туралы заң жобасының мәжілісте қолға алынғанына бес жылдан асты. 2012 жылдан бері талқылануда. Одан бері қаншама жасөспірімнің санасы уланды. Салауатты өмірмен хош айтысты. Баяғыда бір жыршы «Қобыланды келеді сайменен, Қобыланды келеді сайменен» деп, жырлап қоймай қойған екен. Жалығып кеткен бір тыңдарман: «Уай, жыршым, қойшы, әй, енді, Қобыландың қашан шығады ана сайдан. Шығарсай тезірек», — деген екен. Сол сияқты, бала тәрбиесіне, денсаулығына, жан дүниесінің қалыптасуына кері әсері бар дүниелер қолданыстан алынып тасталуы өз кезегін әлі күтуде.
Зүбайра Акимова,
Астана

(2)

Біздің ендігі алға қойған мақсатымыз рухани кемелденген, ұлттық мемлекет қалыптастыру болса, оның негізгі тетігі — алыс-жақын шетелдегі қандастарды көк тудың астына біріктіру болуы керек. Себебі, шетелде 5 миллион қазақ бар десек, олардың ана тілінен, дәстүр салтынан алшақтап кетуі біз үшін өте қауіпті. Және сол 5 миллион қазақтың жартысына жуығы Қытайда қоныстанған екен. Ал олардың қазіргі жағдайы қандай? Тіл, дін, жер мәселесінде қысым көріп отырған жоқ па? Шеттегі қандастарды біздің Үкімет үнемі назарында ұстай ма?

Осыдан бір жыл бұрын «31 арна» Үрімші қаласының маңындағы Машинақұдық деп аталатын елді мекендегі қазақ отбасыларының қиын жағдайын көрсеткен еді. Яғни, Қытай билігі жергілікті қазақтарға аз ғана өтемақы төлеп, олар отырған маңнан жол салмақ болған. Алайда қарсы болған қандастарымызды қытай жұмысшылары аяусыз соққыға жығып, таяқтың астына алған.
Сондай-ақ, осы жылдың басынан бері белгілі болған Шыңжаңдағы діни ахуалдың да салқыны қазақтарды айналып өтпеді. «Олар әртүрлі діни топтармен байланысы бар» деп, қазақтарға қысымды күшейтіп, тіпті, зейнеткерлердің зейнетақысын, жұмысшылардың жалақысын тоқтатқан деген ақпараттар да кездеседі.
23 маусым күні Астана қаласында өткен Дүниежүзі қазақтарының V құрылтайында Германиядан келген қандасымыз Өмірхан Алтын Президентімізге Қытай қазақтарының құқығы тапталып жатқанын айтқан болатын. Ал біз осы жағдайдың анығын білу үшін Шыңжаң, Үрімші маңындағы бауырларымыздың өздерімен сөйлесіп көрмек болдық. Бірақ ол мүмкін емес болғандықтан, арғы беттегі ағайынның хал-жайын Қазақстандағы туыстарынан сұрадық.

Қойшыбек Мүбарак,
«Qazaqtimes» сайтының бас редакторы:
— Шындығын айтқанда, қандастарымыздың жағдайы қазір күннен-күнге қиындап бара жатыр. Өз іштерінде Қазақстан туралы хабар тарату, әлеуметтік желілерде бір-бірімен пікір алмасу шектеліп, қазақтар тұрған әрбір жерде үкімет орындары қысымды күшейткен. Қазақ мектептері жабылып, дәстүрлі, діни көзқарастарға шектеу қойылған. Із-түзсіз жоғалып кеткен қазақтар өте көп.
Мұның шет жағасын естіген қарапайым халық шамасы жеткенше өз пікірін білдіріп жатыр. Бірақ халықтың қолынан ештеңе келмейді. Бұл жерде билік араласу керек. Яғни қазақтың билігі шетелдегі қандастың қамын ойлап, сыртта жүрген әр қазақтың тағдырына назар аудару керек. Тек назар аударып қоймай, осындай жағдайларда бел шеше кірісуі қажет. Сондықтан біздің Сыртқы істер министрлігі бар, Дүниежүзі Қазақтары қауымдастығы, Көші-қон комиссиясы, тіпті Ұлттық қауіпсіздік комитетіне дейін бұл мәселеге бей-жай қарамауы керек.
Мұрат Алмасбекұлы,
журналист:
— Ол жақтағы жағдай шын мәнінде өте күрделі. Қытай деген халық өзі, миллиард 300 млн. екенін білесіздер. Олардың экономикасы қазір қайтадан құлдырап бара жатыр. Енді олар үшін жаңа жол, жаңа мүмкіндік қарастыру керек…
Соңғы жылдары олар «Батысты ашу» деген үлкен саясат бастаған. Ол батыс өлкеге Шығыс Түркістан — Шыңжаң аймағы кіреді. Яғни Шыңжаң өлкесі олардың солтүстік-батыс өлкесі болып саналады. Ол жерде адам саны аз, жер аумағы кең. Соған ішкі жақтан көптеген қоныс аударушыларды көшіріп жатыр. Бұның салқыны осы өлкені мекендеп отырған аз ұлттарға, соның ішінде қазақтарға тиіп отыр. Сол қазақтар төңірегінде айтсақ…
Бірнеше жыл бұрын Қытай мектептері мен қазақ мектептерін қосып оқыту деген үрдіс басталып кеткен. Нәтижесінде, кәдімгі ауылда өскен қарапайым балалардың өзі әкесінің атын қазақша дұрыс айта алмайтын дәрежеге жетті. Мен өз көзіммен көрдім. Қазақша акцентпен сөйлейді. Өйткені бұрын бізде баласын орысша оқытпаса болашағы жоқтай сезінсе, қазір ол жақта да халық амалсыз қытай тілінде оқытады. Соған мәжбүр. Сондықтан 5-10 жылда олардың тілі шұбарланған емес, таза қытайшаға көшіп кетуі мүмкін.
Ал қазақтарға көрсетіліп жатқан қысымның нақты себебін білмейміз. Бірақ Шыңжаң — Қытай үшін үлкен бас ауруға айналған аудан. Өйткені , ондағы сеператизм, ұйғырлардың мәселесі, Үрімшідегі оқиғаларды білесіздер. Осыларды басу үшін бұрын Тибет өлкесін басқарған қатал басшыны жіберіп отыр. Ол өзінің әдісі бойынша, аз ұлттарды басып ұстауға кірісіп кеткен. Бұған дейін қазақтарға ондай қысымдар болмаған. Бірақ соңғы жылдары осы басшының келуімен қазақтарға да қысым қатты күшейіпті. Олар әсіресе Қазақстанға барған адамдарға қатты шүйлігіп, тексеріс жүргізе бастаған.
Дін мәселесінде Құранды алып өртеген жағдайға дейін жеткен деген сөздерді жиі естіп жатамыз. Ол шын болуы да мүмкін. Қазақстанға барған адамдардың төлқұжаттарын жинап алған. Балаларын осы жаққа оқуға жібермеуге тырысқан-мыс. Дін өкілдерін, молдаларды түрмеге қамаған, соттап та жіберген деген сыбыс бар. Кеше бір дерек естіп қалдым, кәдімгі қойшы ауылда жүрген өлең жазатын бір қарапайым жас жігіт «Қазақстан» деген сөздер қосып өлең жазып, әлеуметтік желіге салған болу керек, сол жігітті түрмеге қамаған. Қазақтарды бір-біріне аңдыту, өте қатты тексеріс, кәдімгі билік тарапынан үлкен қысым болып жатқаны сияқтя.
Алайда, Қытай Үкіметі жылына бірнеше қазақстандық студенттің бар жағдайын жасап, өз елдерінде оқытатыны белгілі. Ал, керісінше, бізде оқып жатқан қандастарымыздың ата-аналарын «балаларыңды қайтарыңдар» деп қысымға алатын болған. Әрине, мұның астарында не жатқанын болжап білу қиын…

PS: Қорыта айтқанда, шеттегі ағайынның жайы — біздің мемлекеттігімізге үлкен сын. Егер өз азаматтарымызды қорғай алмайтын дәрменсіз болсақ, елдің ертеңге деген сенімі азаяды. Сондықтан елді ойлап «басын қатырмайтындардан» емес, халық биліктегі ұлтым дейтін азаматтардан үлкен үміт күтеді.

Нұрбике Бексұлтанқызы

(5)

ЭКСПО-ның жақсы өтуі тек Елбасымызға, тек мемлекетімізге ғана емес, барша қазақстандықтарға сын. Рас, әлемдік көрме өткізу оңай емес екендігін біз, халық, қатты сезіндік. «Жұмыла көтерген жүк жеңіл» дегендей, қанша қиналсақ та, ЭКСПО ғимараттарын көздің жауын алатындай, ұялмай әлем қонақтарына көрсететіндей етіп салдық. Енді мінеки, шетелдік қонақтар да, өзіміз де оның қызығын көріп жатырмыз.
ЭКСПО-да не көп, қызық көп. Тек қалтаңда мыс-мыс ақшаң болсын!

Бірақ ЭКСПО басталмай жатып мені де, ұяты мол өзгелерді де масқара жағдайға ұшыратып отырған бір мәселе осы мақаланы жазуға мәжбүр етті. Марко Поло деген саяхатшы осыдан пәлен ғасыр бұрын қазақ жерін аралағанда таң қалыпты деседі. Сөйтіп, ол таңданысын қағазға түсіріпті. «Қазақ деген таңғажайып елді көрдім. Ондай қонақжай халық әлемде жоқ. Егер халықтың бәрі сол қазақтың пейіліндей болса, онда бүкіл әлемді тегін аралап шығуға болар еді». Бұл жазба бүкіл төрткүл дүниені шарлап кетті. Оны біз мақтаныш еттік. Шынында да біз қонақжай, мәрт халық едік қой.
Өкінішке орай, мына ЭКСПО тойында сол қонақжайлылығымыз сыр берді. Қысқасын айтқанда, абыройымыз айрандай төгілді. Алдымен жемқорларымыз халықтың тірнектеп жиған ақшасын жеп, бір масқара болдық. Ал көрме басталмай жатып таксишілеріміз ауыздарын арандай ашып, қонақтарымызды тал түсте тонады. Бір таксишіміз шетелдік қонақты әуежайдан қалаға әкелгені үшін 40 мың теңге сұрап, бірден «даңққа» бөленді. Ең жоғары рекорд осы болды. «Пайда ойлама, ар ойла!», «Малым — жанымның садағасы, жаным — арымның садағасы» деген қазақтың ұранды сөздерін ұмытқан арсыздар бұдан кейін көбеймесе, азайған жоқ. Мысалы, бір күнгі пәтерақы құнын 45-50 мың теңгеге аспандатқандарға не дерсің? Көрме жаймаларындағы тамақ та тым қымбат екенін газеттің бәрі жамырап жазып жатыр. Ауа мен судан ақша жасаушылар көбейіп кетті. Біздің ауылдың бір топ тұрғындары барып, аштан өліп қала жаздапты. Масқара! Бұл паңдық па, арсыздық па, не сонда?
Біздіңше, әншейінде жәрмеңкенің бағасын төмендетуге шебер мемлекеттік қызметкерлер ай қарап жүр ме? Неге бұл жолы олар алыпсатар мен саудагерлерді ауыздықтамады? ЭКСПО шынында да еліміздегі басқа этностардан гөрі қазаққа үлкен сын еді ғой. Біз осында ғасырлардан келе жатқан қонақжайлылық дәстүрін жарқыратып көрсетуіміз керек-тін.
Болашақ туризмді жандандыруға ЭКСПО алтын қақпа екенін біз неге ұмыттық?
Ар-ұятты ұмытып, таразыдан жегені үшін, алыпсатарлықта бағаны қымбаттатқаны үшін Алла Тағалам оларды тасбақаға айландырыпты деген аңыз бар. Қазір біздің елімізде бұрын-соңды болмаған қымбатшылық қысып тұр. Теңгеміз сабан ақшаға айналып бара жатқанын қалың бұқара зар жылап айтып жатыр. Мемлекет қымбатшылықты тоқтатуда қауқарсыз. Енді міне, бұл қымбатшылық, арсыздық ЭКСПО-ға да салқынын тигізді. Дегенмен әлі де біршама уақытымыз бар. Ең болмаса бағаны ЭКСПО-да ауыздықтайық. Қашаннан да жаба тоқуға шеберміз. Осы «шеберлігімізді» неге осы ұлы тойда көрсете алмай қалдық? Қазақты мазаққа айналдырғандарды тезге салу, намыссыздықтарын бетке басуды ұмытпауымыз керек. Себебі қазағымызда келешекте не көп, ұлы тойлар көп. Сол тойларда тағы да ұялып, төмен қарап қалмайықшы, ағайын!
Қазағымыз сұрапыл аштықта да «Малымды алсаң да, пейілімді алма!» деп Алласына жалбарынған. Мазаққа айналу оңай, ал оны жөндеу қиынның қиыны.

(306)

Осы күні біраз ағайын-туыстың арасының берекесі қашып болды. Өмірден көшкенде ғана амалсыз бармаса, былайша бір-бірінің жүзін көрмек түгіл, үйіне ат ізін айлап емес, жылдап салмайтын, бір-бірлеріне жайшылықта сәлемдері жоқ қандас бауырластар бар. Оның сыры барлығы байлықпен, баршылықпен өлшенетін атшабыс уақытта болып тұр. Адамдардың көбісі қазіргі кезде о жаққа арқалап кететіндей барлық пен байлық қуғаны, өтірік пен өсекке ілескені соншалық, туысқандықтың қарапайым қағидасын аттап жүре беретін болды. Бір сөзбен айтса, талай туыстың пейілі бұзылып кетті. Бір кезде бауырына уақытша пайдалануға берген жерін өзара келісім бойынша қайта ала алмаған соң, әпкесі сотқа жүгінген. Арада сөз көбейіп, бір отбасының үрім-бұтағы әпкесі мен інісінің бала-шағасы бір-бірімен жауласып, қып-қызыл жанжал басталып кетті. Одан кейін олар татуласып, бір-бірінің бетін көрді ме, жоқ па, ол жағынан хабарым жоқ.
Шалымен екеуі жастайынан мал шаруашылығымен айналысып, шаруа қожалығын құрып, бала-шағасын асырап, қымыз сауып, ет сатып күнелтіп жүрген бір тамаша апамыз бар еді. Өзі сондай қайырымды, мейірімді, қашан көрсең де жылы ұшырап, амандық-саулық сұрап, үйіне қонаққа шақырып, бәйек болып жүретін. Жасы біразға келсе де, өз берекесі, өз нәсібі өзінде бар осы апаны барлығымыз керемет жақсы көріп, қатты сыйлайтынбыз. Күндердің күнінде басындағы ақ орамалы қисайып кеткен сол апам көшеде жылап келе жатыр екен.
— Апа, не болды? — деп шошып кеттім. Сөйтсем, апаны тұла бойы тұңғыш қызы сотқа беріпті. Ондағы дауы шаруа қожалығынан менің еншімді бөліп берсін дейтін көрінеді. Сасқанымнан:
— Апа, туған қызыңыз ба, әлде шалыңызбен шаңырақ құрғанда соңыңыздан еріп келіп пе еді? — дедім.
— О жоға, тоба! Туған қызым ғой. Оны естіген шал төсек тартып жатып қалды. Өлмегенім қара жер болды. Сотта қызыма: «Ұқсатсаң, қорадағы малдың бәрін ал, қарағым, туған анаңның бетін аймандай қылғаның не?» — деп жыладым. Мұны естіген зіңгіттей-зіңгіттей үлкен ұлдарым әпкелерін балағаттап, қол көтеруге шейін барғанда басымдағы ақ орамалымды жұлып алып, жолдарына тастап: «Қойыңдар! Мен өлгенде ғана аттап өттіңдер!» — деп жібермей қойдым. Жағдай осы, қарағым, — деді.
Апаны аяғаным соншалық, безбүйрек қызына ызам келіп, көзіме жас алдым. Одан кейін шалы өмірден озғанда барып көңіл айттық.
— Әлгі қызыңыз келді ме? — деп ақырын сыбырлап сұрап едім.
— Келді ғой. Өз қолымды өзім кесе алмаймын ғой. Ұлдардың көңілдері қатты қалыпты, әпкелерінің бетіне тура қарамады. Шал екеуміз осы балаларды қалай жеткіземіз деп алпыс жыл бойы мал соңында салпылдап жүрдік. Қартайғанымызда олар осылайша алауыз болатынын білмеппіз, — деп апа мұңайып қалды. Ол отбасының одан кейінгі ғұмыр-тіршіліктерінен де бейхабармын. Апа да бұрынғыдай емес, көрінбей кетті.
Ал бауырластардың арасын бұзатын әзәзілдің бірі — әйел. Өзіме шыққан күн өзгеге сәулесін төкпесін деген іштарлық, қызғаншақтық, бақталастық, күншілдік ауруына шалдыққандар туысқандардың арасына ала жылан болып кіріп, шағып жатыр. Осындай ұсақ сөздерге құлақ түріп, әйелдерінің көйлегінің астынан шыға алмай жүрген адамдарды ер-азамат деуге аузың бармайды. Оның мәнісі мынада: қазіргі кезде әйелдер жағы «мал тапқыштар» қатарынан мықтап табылып, «қызметтің тұтқасын ұстап» атқа мініп, пысықсып, масайрап болды. Жанжал бола қалса, сол әйелдердің екі сөздерінің бірі «Мен болмасам күнің қараң, қай бауырың саған не бөліп берді?» деп, ауыз-бастары қисаймай айтыса бастайды. Алған, бергенімен ағайыншылықты бағалау, бақай есеп мықты қағидаға айналған. Оған бас көтеріп, «әй» десе, жасы келіп қалған отағасының күні қияметке айналады. Майқы би айтпақшы: «Еркек жасып ит болар, қатын тұлданып би болар» заман келді ме? Әйтеуір, менің ғана дөңгелегім жүрсін, өзгенікі тұрсын деген айбыны аспандап кеткен абысын-ажыннан қорқатын болдық.
Ауылда әке-шешесінің бір кезде қара ормандай қараусыз қирап қалған шаңырағын қалпына келтіріп, жөндеп, сонау қаланың төрінен бала-шағасын ертіп, күнкөріс қамымен көшіп келген жігітті туған әпкесі үйдің жарты құны менікі, мұрагермін деп, сотқа беріпті. Соттың немен аяқталғаны белгілі, онсызда бала-шағасы көп әлгі жігіт ай сайын енді туған әпкесіне «жарна» төлеп тұратын болыпты. Осыдан кейін көңілі қарайған ол жігіттің әпкесіне деген батпандай өкпесін өлшемей-ақ қояйық.
Отбасындағы оғаш мінез-қылықтың барлығы ұл-қызына берілетін тәлім-тәрбиенің бір пұшпағы екенін ойлап жатқандар шамалы. Ағайыншылықтан ауылымыз алыстап барады. Берсек жақсымыз, бермесек жаманбыз. Данышпан Майқы би бабамыз сонау көне дәуірде-ақ:
Ауыр қайғы бөлісу —
Ағайынның парызы.
Ауыр жүкті көтеру
— Ақ атанның қарызы.
Сайрап жатыр шешеннің
Салып бір кеткен сара ізі.
Бәрінен де жаман-ды
Ағайынның аразы, — деген өсиет сөздері бүгінгі күні де өзінің құнын жоғалтқан жоқ. Ағайын, туған-туысқанмен араз болсаң, бұл үшін ахиретте де жауап бересің. Ағайынмен тату болыңдар, бауырлар!

(4)

Қазақтың «жаманнан жақсы туар — адам айтса нанғысыз, жақсыдан жаман туар — бір аяқ асқа алғысыз» деген мақалының жаны бар секілді. Соны тірілткім келіп отырғаны. Айтпағым тағы тіл туралы. «Айтылған сөз атылған оқпен бірдей» десек те, әлі күнге тілдің оғынан омақаса құлаған намыссыз (сөйте тұра билік басында отырған) қазақты көрмеппіз. Сондықтан тіл білмейтіндердің кейбірінің шыққан тегіне көз салып көрейік.

Жарайды, биліктің төңірегінде жүргендердің біразы әр саланың өкілдері екені рас. Тілдері де ала-құла. Ішінде газет парақтап, кітап бетін ашпайтындары қаншама. Көбі Кеңес заманында көзіне қамшы тиіп, жалтақ болып қалған қасқалардың балалары. Арқа сүйеген әкелері жылы креслоны қимай, Кеңестің тулақ болған «шекпенін» сүйретіп жүргендеріне мәз. Тілдің ертеңіне «алаөкпе» болып жүргендері саусақпен санарлық қана. Қарнымен ойлайтындарға салсаң, бәрі керемет. Сондықтан бүгінгі нысанамыз санасына сыздықтап болса да сөз дарыған, қаламымен қасқыр соқпаса да, ақыл соққан, сөзбен сурет өрнектеген, сөйте тұра баласына қазақша үйретуге «құдіреті» жетпеген көркем сөз шеберлері жайлы болмақ.
Жазушылар мен ақындардың бәріне күйе жағудан аулақпыз, әрине. Бірақ Кеңес дәуіріндегі жазғыштардың кейбірінің өрескел қателігі зиялы қауымның «зиянды өкілдерін» тәрбиелеп шығарғанын айтпай кетсек, тарихқа обал. (Әсіресе тіл мәселесінде).
Сондай «игі жақсыларды» көпке үлгі тұтып, іс-әрекетіне тамсанып, үстінен шыбын ұшырмайтынымыз тағы бар. Кейде тіл мен ділдің ауласына ұйытқыған саясаттың жаяу борасыны жүгіргенде, желдің өтіне ұстайтын шебіміз де солар. Қиналғанда қара көріп, сөзін сөйлейтініміз де жасырын емес. Былайша айтсақ, ұлттың ұлтаны, тілдің жанашыры көрініп, төрде майлы жіліктің басын ұстап, әлдекімге «кектенгенін» көргенде, ішің жібіп қалатыны рас. Сөйлегенде магнитше тартып, биязы, майда тілдерімен алқалы топта сөз бастап, ұлтым деп өзеурейтін адам жанының инженерлерінің ішкі дүниесіне үңіліп көрдік пе осы? Сөзінің астарына құрық бойламайтын, ойлары ақжал толқындай адуынды, қиялы қырық есекке жүк болардай салмақты, бақай есебіне мықты, сауысқандай сақ қимылдайтын «ақылмандардың» өткен өмірі шежіреге толы. Олардың иірімі көп айдын-өміріне малтып көрсеңіз, тереңіне тарта жөнеледі. Сол кезде сезесің сөзбен істің аражігін. Сонда білесің селебедей өткір ағалардың екіжүзділігін.
Халық қамын жеген кейбір «аяулы тұлғалардың» ішкі «сахнасына» кірсеңіз, қоғамның «қас-қабағын» бағатын қойылымдарға куә болар едіңіз. Танымал тұлғаны жамандыққа қимайтын кең қолтық қазақпыз ғой. Қимағасын, «жақсының» жарқын істері ғана есімізде қалады. Қалғанын уақыттың шаң-тозаңы басып жата береді. Керісінше, қылбұрау салынған құлын-шындықтың дауысы қыр астынан естілгенде, тұла бойың шымырлайды. «Тыңдар құлақ болса ғой, шіркін!» дейсің сондайда. Мысалы, бір шенеунік азаматты министрлікке келгенше танымағанымыз рас. Көп болса, қалталы шенеуніктің бірінің баласы шығар деп, жылы жауып қойғанбыз. (Өзіне де обал жоқ. Бетпердесін ашатын билікке келіп несі бар еді? Бүгіндері қайда жүргені де белгісіз). Сөйтсек, тіл жанашыры, ақын һәм жазушының бел баласы болып шықты. Қазақшасы жаңа ғана тілі шыққан нәрестеге келіңкірейді. «Апыр-ай!» дестік. Алқалы топта тілі мен ділі үшін қызыл кеңірдек болуға бар арқалы ақынның мұнысы несі? Адам біреуге ақыл айтпас бұрын өзінің жыртығын жамап алса керек-ті. Баласы оқымаған кітапты әуре боп кім үшін жазды екен сонда ағамыз? Ұлты үшін болса, баласы оқуы керек еді ғой. Тегінде қарынның қамы — қаламақы үшін жазды-ау бейбақ. Баласына тілді бесіктен үйретсе, бұлай болмаған болар еді. Кеңестік дәуірді кінәлағанмен, ақсақалдың ұтары аз. Біріншіден, өзін жазу өнерінің майталманы санаған қарияның кейінгі уақытта боратып жазып тастаған шимай-шатпағын, кешіріңіздер, тақпағын орыстілді ұлынан тараған немерелерінің қазақ тілінде оқи алатынына күмәнім бар.
Тағы бір жазушының баласы қытай тілінің білгірі. Обалы нешік, қазақ тілін елуге келгенде игерген шенеунік. Шын ықылас болса, тіл үйрену жас талғамайтынын алғаш дәлелдеген жазушының баласы. Әкесі марқұм ана тілінде кітап жазып, баласын орысша оқытып кетіпті. Бірақ есті бала әкесіне кір жуытпай, сенімді ақтап жүр. Оған да шүкір дейік.
Ал тағы бір жазушы ағамыздың прозасындағы кейіпкерлерінің ұлтжандылығы ғажап. Ауыздарынан шыққан түйдек-түйдек сөздерді айтсаңшы! Осындай адамды жамандыққа қалай қиярсың?! Жамандық демекші, шынымен патриот болса, ағамызға баласын қазақша оқытуға не кедергі болды екен? Баласы биік лауазымды қызметтердің біразының дәмін татты. Бүгінгі жалпақ тілмен айтсақ, билік баспалдағында жолы болған жігіт. «Әттеген-айы» «жақсы ат аяқтан қалады» дегендей, бұл сабаз да тілден ақсап жатыр. Жазушының баласы осындай болғанда, қарапайым жұртқа былай деп айтуға ұялады екенсің.
Тағы бір жазушының министрлікте істейтін баласының табаны ыстық топыраққа емес, тас бетонға қақталғаны көрініп тұр. Кемшілігі — атасының шұрайлы шығармасын оқуға тілінің кемшін түсіп жатқаны. Мұны әйгілі жорғаның тұқымының жүрісінен жаңылып, шалыс басқаны деп түсінгеніңіз дұрыс. Тегіне тартса, тереңнен қозғайтын азаматтың үркек аттай ана тілінен ат-тонын ала қашып, «тебініп» сөйлеуі жақсылық емес. «Жаман атқа жал бітсе, жанына торсық байлатпас» деген, бәлкім, осы шығар.
Мұндай мысалдарды зиялы қауымның атмосферасына кірсеңіз, қиналмай-ақ табасыз. Арқа сүйеген жазушыларымыздың балаларының тіл мәселесінде бұралаң жолға түсіп, «адасуында» қандай сыр бар? Келешекке көз жүгертетін «көрегендігі» бар жазғыштардың, расымен қазақ тіліне «қарын тұрғысынан қарап», қазақ тілінің өміршеңдігіне күмәнданып, балаларының өмірден «өз жолдарын» табуына жол сілтеп, ұлы көршіміз Мәскеуден оқытуының өзі көп жайды аңғартпай ма? Десек те, балаларының «су ішкен құдығына түкірмейтін» «адалдығына» таңданбасыңа тағы болмайды. Олардың ресми тілге деген құрметінен «сертке беріктігін» аңғарудың еш қиындығы жоқ. Дегенмен, қара сөздің майын ішкен ағалар «сақау балаларына» арнап жазбаған шығармаларымен тарихта қалып жатса, таңданбаңыздар. Себебі «жақсы әке жаман ұлға қырық жыл азық» болады емес пе? Біз бұл шағын мақалада билік басына өрмелеген жазушылардың «еркелерінің» бірнешеуіне ғана тоқталып отырмыз. Әйтпесе мақалаға тамызық болар азаматтар көп-ақ. Тіл білмесе де, биліктен дәмелілері қаншама. Бірақ олардың біразы тасада жүр. Ұрпақтарына да «Әке көрген оқ жонар» тәрбиесін бойларына сіңіріп жатыр. Олардан туған ұрпақтары да ата жолын ұстанары анық. Осыдан-ақ қазақ тілінің дамуына зор кедергі келтіріп жатқан кімдер екенін бағамдай беріңіз. Алаштың тағдыры осындай дүмшелердің қолына тисе, ертеңді ойлаудың өзі қорқынышты секілді.

(3)

(Сазгер Болат Қоқамановқа)

Жаманға «жар» деген-ақ ән көрінер,
Жақсы ән білсе, айтуға кім ерінер?
Жақсы әнді тыңдасаң, жаның еріп,
Жабырқаған көңілің көтерілер.
(Абай)
Бұл кезде кім көп, малшы көп,
Желігіп жүрген әнші көп.
Қойда да, тойда да әншілер өріп жүр,
Өнерін халық көріп жүр,
Барынша бағасын беріп жүр.
Бірақ та әндердің әуенін шығаратын,
Олардың мәтінін ұға алатын
Кімдер екенін әншілер біледі ме?
Білсе, еркінсіп жүреді ме?
Әннің авторларын атамайды,
Ондай кезде қаталайды.
Ұялмай, өзімнің әнім деп,
Айта береді мәлімдеп.
Ол аз болғандай, ойланып,
Сазгер ән шығарса толғанып,
Мен үшін басқадан өзгерек дейді,
Айтуға жеңіл сөз керек дейді.
Сөйтіп, сазгерді билеп алады,
Ақынды да «илеп» алады.
Өйткені керегі жоқ оған ойдың,
Әні керек «әләуләйлім» тойдың.
Сонда, сазгер әнді кім үшін жазады?
Әлде өлместің күні үшін жазады?
Әйтпесе, әнді жазғанын кім үшін,
Оның әрбір ырғақ, тынысын
Өзі ғана өлшеп шешпей ме?
Ақынмен келісіп кеспей ме?
Әнші деген кім?
Дайын шығарманы мойындаушы ғана,
Көпшілік алдында орындаушы ғана.
Әннің тағдырын шеше алмайды,
Өз қалауымен кесе алмайды.
Сол үшін сазгер әншіге жалтақтамай,
Орынсыз жалпақтамай,
Өз пікірін өткізуі керек,
Халқына жеткізуі керек.

* * *
Сөзін өткізе алмаса,
Сазын жеткізе алмаса,
Сөзінің сөз болмағаны,
Сазының саз болмағаны.
Көңілдің жаз болмағаны,
Өмірдің мәз болмағаны.
ЭСТРАДА, ЭСТРАДА!

Эстрада, Эстрада!
Жаныңды қоздырады, ә!
Халықтық мұра болған
Әніңді тоздырады, ә!

Барыңды көрсеткің кеп,
Билейсің жер тепкілеп.
Жұрт ұқпас мінезіңді
Желөкпе, өркөкірек.

Әніңнің әуені жоқ,
Сөзіңнің мәнері жоқ.
Барабан ырғағымен
Билейсің әуейі боп.

Ырғағың «та-та-та»,
Кеңдігі төрт-ақ нота.
Сөздерің ешкім ұқпас
Қырлардай жота-жота.

Біте ме қылжаңдарың?
Ырықсыз ыржаңдарың?
Қайтадан туар ма екен
Ақан мен Біржандарым?
ӨНЕР САТЫЛМАЙДЫ

Біржан сал, Үкілі Ыбрай, Ақан серілер,
Мұхиттар, Естай, Әсет, Сегіз серілер —
Ән өнерінде қайталанбас перілер.
Олар Құдайдың қалауымен туа қалған,
Алланың ақ нұрынан шуақ алған.
Олардың шырқаған әуендері —
Ең күшті әуендер әлемдегі.
Айта береміз ән қылып,
Өлмейтін әуендер мәңгілік.
Эстрада деген киіп кетті,
Заман өзгеріп, жаңғырып.
Құдіретті ән мен күйлерімізден
Қол үзіп қала бердік мәңгіріп.
Кереметтей кең даламыздың
Балауса бесік жыры анамыздың
Айтылмай ұмыт қалды,
Біртіндеп суып қалды.
Қысқасы, қазақ әндері
Қылқынып, тұйықталды.
Қырғыз, өзбек, түрікпеннің,
Одан әрі түріктердің
Әуендерімен ырғалдық,
Турасы, солардан ұрладық.
Әуеніміз болды «та-та-та-та»,
Диапозоны төрт-ақ нота.

* * *
Димаштай талантты Құдай берген еді,
Дауысын тыңдап көрген еді.
Төрт октаваның нотасын түгел алғанда,
Таңданбай халық қалған ба?
Нағыз әуен әлемінің алыбын
Қытайдан бастап, бүкіл дүние таныды.
Құдайберген десе, Құдай берген,
Қазақ әуеніне сөнбес шырай берген.
Бірақ қазіргі «жолбике» әншілер көре алды ма?
Оған қолдау жасап, ере алды ма?
Қызғаныш деген қызыл итше талады,
Танымады тума талант баланы.
Бұл да болса заманның кемдігі шығар,
Бәрібір, алдан кеңдігі шығар.

* * *
Той әншілері тайраңдай берсін,
Салтанат құрып, сайрандай берсін.
Бірақ өз мүмкіндіктерін шамаласын,
Айтатын әнінің сөзін бағаласын.
Сол ақындардың халі қалай?
Ойлайтын болсын әрі қарай.
Оларды неге ескермейді?
Өздерінен басқаға дес бермейді.
Солардың арқасында ақша ала бермек пе?
Ақындар тасада қала бермек пе?
Иә, өнер ақшаға сатылмаған,
Жақындап қалғаны ма ақырзаман?
КЕҢШІЛІК ПЕН КЕМШІЛІК

Басымда бар менің бір кемшілігім,
Басымда бар менің бір кеңшілігім.
Кемшілігім — баламды өбектемедім,
Қасыма ертіп, жаутаңдап, жетектемедім.
Біреулерге көз қырыңды сал демедім,
Қолыңнан келсе, қызметке ал демедім.
Өйткені, оған жаға беруің керек,
Қалтаңды қағып, пара беруің керек.
Ондай ой басыма кіріп те шықпаған,
Бар тілегімді әділдікпен құптағам.
Жетектеген тазы қоян алмас,
Бала маубас болса, ояна алмас.
Кеңшілігім — балам адам болсын дедім,
Аттағаны адал қамам болсын дедім.
Әкесіне сенбесін, «көкесіне»,
Құдайым сана берсін жетесіне.
Хайуандардың баласындай
Өздерінің анасындай
Жығылып-тұрып жететін болсын,
Менің балам да өзіме тартып,
Біреудің көмегін сезінбей артық,
Өз бетінше жүгіріп кететін болсын,
Кісіге қарағанның күні қараң,
Сәулесі көрінбейтін түні қараң.
Сондықтан балам өзінше өссін дедім,
Парақорлықтың күні өшсін дедім.
Әрине, бұл — менің кемшілігім,
Сонда, қайда демеңдер кеңшілігің?
Бар кеңшілік — келетін заманында,
Жемқорлықты жоятын адамында.

Абдрахман Асылбек

(2)

«Әдебиет порталынан» белгілі ақын Тыныштықбек Әбдікәкімұлының «Әулиемін — Өлеңде…» деген топтамасын оқып шықтым. Небір жақсы мен жайсаңның ақ батасын алып, көсегесі көгерген ақынның кемелденіп, кеңге құлаш сермеген кезеңі туған секілді. Осы жолы да жаңашылдыққа құмар, ойлы сөз айтуға құштар ақын, шабыт-арғымақтың жалына жабысып, біраз құйғытыпты. Келісті көркем тіркестер, өрісті өркеш теңеулер арғымақ-шабыттың денесінен тер болып төгілгендей әсерге бөледі. Азулы ақын жүрек көзімен қиял әлемін шарлап, қазақтың қара сөзінің қадірін арттырып, көңіліндегі көрікті ойларды түйдек-түйдегімен қотара тастапты. Лықсып төгілген сезім тасқыны ғаламат! Өрелі таным, өрекпіген өр мінез де жарасым тауыпты.
…Бұлбұлдар зим-зия, құйқылжыта сайрайтын кей күндері.
Көздерін тарс жұмып алған шие гүлдері.
Шөптер де дір-дір,
Бес тал сақалдай, діндар қазақ иегіндегі…
Бұл, жасыратыны жоқ, бүгінгі дін атын жамылып, ислам жолы осы деп жүргендердің кескін-келбеті. Ақын заманның ағымын, қоғамның құбылысын жіті бақылап отырады. Қалғымайды, талмайды. Ізденіс үстінде…

БІЗДІҢ ҚОҒАМ
Бізде бас бар, ауыз бар, көтен бар…
Тіпті, қан да бар.
Бірақ, Жан жоқ.
Бізде сот бар, прокурор бар,
полиция бар…
Тіпті, Заң да бар.
Бірақ, Ар жоқ.
Бізде қаулы бар, қарар бар,
жарлық бар…
Тіпті, мөр де бар.
Бірақ, мән жоқ.
Бізде Күн бар, жел бар, су бар…
Тіпті, у да бар.
Бірақ, Жер жоқ.
Бізде маса бар, қандала бар, егеуқұйрық бар…
Тіпті, жұрт та бар.
Бірақ, ұлт жоқ.
Бізде Ту бар, Елтаңба бар, Әнұран бар…
Тіпті, шекара да бар.
Бірақ, Отан жоқ.
Бізде бәрі бар,
Бірақ, ештеңе жоқ.
Ашынған ақынның жан айқайы осылай шықса керек-ті. Дүбірлі дүниенің көшіне ілескен қазақ қоғамы кемшіліктен ада деп кім айта алады?
Сөз басында айттым, ақын жаңашылдыққа талпынады. Болдым-толдым деп тоқмейілсу жоқ. Поэзияның сан қырлы тұстарына үңіліп, оқырманға қатпарлы ойдың қыртыс-қыртысын ашып көрсету үшін жаңаша стилге жүгінеді. Сөзді ойнату арқылы көкіректі кернеген бұла шумақтарды сәтімен қалыпқа құя салады.
Түске дейін — арман, түстен кейін — жалған.
Бір күн.
Сөздің құрты — елге, көздің құрты — Жерге…
Құлқын.
Жоғалмайтын құлдық, жамалмайтын жыртық…
Теңге.
Сыртындағы — жәй тән, ішіндегі — шәйтан.
Пенде.
Бұқарасыз тілім — буындырылған ілім…
Кекті у…
Көсемсиді шерге, көлгірсиді желге…
Көк Ту.
Қанжылаған безден, тамшылаған көзден…
Өмір.
Білінбеді Көктен, көрінбеді көптен…
Тәңір.
Еһһ…Түске дейін — арман, түстен кейін — жалған.
Бір күн.
Жаным қалса елде, тәнім қалса Жерде.
Шіркін!..
Осы топтамадағы тың теңеулерді, сәтті толғаныстарды сүйсінбей, тебіренбей оқу мүмкін емес. Талай ақын таптаурын қылған, езіп-жаншыған тақырыптарға басқа қырынан келіп, мүлде бөлек ой айта білу нағыз ақынға ғана тән мінез болса керек.
Өзімдегі болмаса ой-сана мас,
Күдік қалай дәтімді найзаламас?
Көкке қарап ойланған көл көзіне
Ақ құйрығын тосады Ай жалаңаш!
Қара су да дірілдеп… семіз тіптен!..
Дию ойнап тұрғандай кеңістікпен.
Құйрық-жалы сұрапыл жарқылдаса,
Бұлт арқырап қояды терістіктен.
Дуы да жоқ шалғынның ұнатымды.
Таулар жақтан бөрі үні шұбатылды.
Бірінші рет байқадым, сарғыш қана
Құла Түзге күйлеген Бұқа-Түнді!
Көктем жайлы жазбаған ақын бар ма, сірә да?
Алайда Тыныштықбек ақынның көктемі өзгеше көктем.
Көктем Тілі — көгжілтім мазданар Тіл,
Жапырақтардан жаратар Жаз қанатын!
Бұл Маусымның тас екеш тасының да
Жүрегі бар әдемі қозғалатын!..
Көктем шіркін — жасампаз Өлөң көші!..
Жанымнан да кетердей денем көшіп!..
Бұл Маусымда ең сорлы азғынның да
Күн туралы сөйлейді көлеңкесі!
Күркіреген нөсерлі, сәлемді Аспан!…
Жалаңаяқ жүгірем!.. Жалаңбас та!..
Бұл Көктемді, Миынан жусан аңқып,
Сүйе алатын жан бар ма менен басқа!

Нұрлана алмай қиналсам ізгі іліммен,
Сырт кіріммен — жоламан — іш кіріммен.
Бұл Көктемдей әлемде кірпияз жоқ,
Сәл күрсінсем, бүршігі түшкірінген!..
Ән салған маң, әлпеншек-нұрға асылып —
— жасыл ойлы еркектік-ұрғашылық!
Бұл Көктемді армансыз құшу үшін,
Кетемін мен жасырын, қырға шығып!
Қырға шығып, қызынып той-тобында!..
Бұлтын алып келермін қайтарымда!..
Аңғалды да сүйемін Көктемде бұл!
Ақымақты да! Көшенің сайқалын да.
Оқырманын елітіп, баурап отыру ірі ақындарға ғана берілген бақ. Тыныштықбек бұл жағынан бағы жанған ақын.
….Әй, батып бара жатқан ана Күнді-ай, ә!…
Болмаушы еді ғой түр ондай?!..
Бұлттарға дейін қаны шашырап бауыздалған бұландай!…
….О әділ Нөсерім менің!..
Сөйлеп-сөйлеп алады да күркіреп,
Жалған дүние етегін қара дауылмен түре сап,
Өкіртеді-ай сойқан найзағайларымен шатыр да
шұтыр дүре сап!..
Сонда, Жаңбырмен бірге ағып кетердей бар күнәм,
Жан-дүнием Көкке қарай дір-дір тартылып, мен тұрам…
Сөзбен сурет салу арқылы ақын табиғат пен
адам болмысын көз алдыңда жарқ еткізеді.
Сол кезде ақынның тапқырлығына тамсанасың, қызығасың…
Алайда топтамадағы керемет өлеңдердің ішінен іргелі ақынның қаламынан шықты деуге келмейтін шумақтар да кездесіп қалады. «Бір биеден ала да, құла да туады ғой» деп, жылы жауып қоюға да болушы еді, бірақ оған оқырманы ретінде, немқұрайлы қарауға дәтім шыдамады.
Мысалы:
Отқа күйген, нұрға күйген, жарыққа…
Пәруана… бойындағы шалық па?
От пен Оттың, Нұр мен Нұрдың сүйісі – ол!
«Жынды көбелек» — түк ұқпайтын халыққа.
Жанымды жеп қоймас үшін күйе-мұң,
Күн Нұрының етегінен сүйемін…
Жерлеймін мен пәруананың да сүйегін,
Саумалына шомылдырып биенің.
Ынтығысып пәруана-ойлар Басыма,
Қош үстеуде Ақылымның қошына…
Сүйегімді жерлеп ертең халайық,
«Жынды көбелек» деп жазып қояр тасыма.
Осы жырдан не түсінуге болады? Айтар ой да, алдыға қойған мақсат-мұрат та көмескі. Тағылымдық ешнәрсе көрінбейді.
Сондай-ақ:
Бұл – Құдайдың жоғы ма, бары ма:
Елім деген, Жерім деген Жаныма
(тұтас болмысы жарадан көрінбейтін)
Шыбын екеш шыбын да тышып кетуден ерінбейді!
Әй, ызылдақ ұғынық-Ой!..
Тышса, тышып-ақ кетсінші,

Ол да Елім мен Жерімнің шыбыны ғой!
Тағы да:
Жалған дүние — ұрғашы?
Ол — ашына?..
Жұмбақ па ғұмыр мәні?
Сенбеймін мен адамның баласына.
Бәрі де құбылмалы.
Берер деп те тоспаймын Жұмақ аян.
Бар менің бөлек дінім.
Сайтанымның пиғылынан біле қоям,
Не істемеу керектігін.
Ақын кейде жамырай төгілген ойлармен арпалысып отырып, түсініксіз, күңгірт дүниелерге қалам сілтеп қоятынын аңғармай қалатындай. Әсіресе, дінге келгенде қатқылдау байлам жасауға бейім. Алланың жолында жүрген адамдардың ішінде де түрлі пиғылдағы адамдар барын ешкім жоққа шығармас. Бірақ көпке топырақ шашуға бола ма? Көпке топырақ шашқан адамның көмусіз қалатынын Тыныштықбек ақын білмейді дегенге кім сенер?!

«НАМАЗХАН»
Жерін сатайын деп жатыр біреулер.
Ол үзбейді намазын.
Елін сатайын деп жатыр біреулер.
Ол үзбейді намазын.
Ертең дұшпандар келеді де…
Ол жайнамазда жайрап қалады!..
Сабазың!..
Ұрып қойыппын ондай намазын!

Сіз ақынның бұл жазғанын оқып, мынау ақын құдайсыз екен деп шошып кетпеңіз.
Ақын бір өлеңінде:
…Яғни, барша жаратылыс пен
құбылысты,
Құдайдың жұпар демі араласқан һәм Құдайды жақсы көрем!
Мендегі сондай ғашықтық — қиял да ұшып өте алмайтын қашықтық, — деп, өз ұстанымын нығарлап қояды.
Кейде ақын өлеңді жаңылтпашқа айналдырып жіберетіні бар. Оны мына шумақтардан анық аңғару қиын емес.

БАҚи
АЙНАЛАЙЫНЫ
Жатырдағы өмір,
Жалған дүниедегі өмір,
О дүниедегі өмір,
Тәңір,
Жатырдағы өмір…
ӨМІР
ТУРАЛЫ
ДИАЛОГ
— Дү-ниеде кім өлмейді,
не өлмейді?
— Ажал өлмейді, жемір.
— Неге өлмейді?
— Өйткені, ол —
өмір.

САЙТАН
Періштемін! —
деп сыңқ етті.
Ажал иісі мүңк етті.
Ал мына өлеңнен
не түсіндіңіз?
«Хаққа да аян
ақындықтың мәңгі
бітпесі.
Ажал оғы — Поэзияның жәй
бір нүктесі».
Әрлі ойларымен, татымды жырларымен қалың қазақ жұртын қуантып жүрген Тыныштықбек секілді мықты ақынды сүріндіру ойымда жоқ. Бәрібір мықтының аты — мықты. Мен ақынның жақсылығын асырып, поэзиядағы кейбір көзге көрініп тұрған кемшін тұстарын бауырлық ниетпен ашып көрсетуге тырыстым. Бұл — әдеби порталдағы топтама өлеңдеріне жасалған шолу ғана. Ірі ақындардан тек жақсы жыр күту — барша оқырманның талап-тілегі. Мен осы тұрғыдан келдім. Қателік-кемшілік — ханның қызында да болатын нәрсе. Оны көріп тұрып айтпау — жанашырдың ісі емес. Ал одан нәтиже шығару ақынның парасат-пайымына сын.

(3)

Елбасымыздың «Болашаққа бағдар — рухани жаңғыру» мақаласына орай біз бүгіннен бастап саясат саласында өзіндік үні, қолтаңбасы бар, белгілі-белгілі зиялы қауым өкілдеріне сөз бере бастаймыз. Осы тұрғыда «Ұлттық сана-сезімді қалай, қандай жолдармен оята аламыз?» деген сауал төңірегінде белгілі саясаткер Болат Дүйсембі ағамыз өзінің пікірін ортаға салып отыр. Әрине, бұл тақырыпқа бәріміз де атсалысып, үн қосайық, ағайын!

Біз адам болғаннан соң, пендешіліктен мүлде арылуымыздың мүмкін емесітігі белгілі. Солай десек те, әрқашанда әр адам өзінің кемшілігін өзі түсініп, оны түзетудің амалын іздейтіні де белгілі. Мысалы: Біреулер осы ауыр болса да өзіне қуат пен жігер беретін іске бар ынтасымен беріледі. Ал енді біреулер анда-санда өзінің санасына жақсы, жағымды сөздер мен өнегелі істер ықпал еткенде ғана ұйқыдан оянғандай өз істеріне терең оймен қарауға талпыныс көрсетіп жатса, қайсыбіреулердің маңайында болып жатқан қайшылығы мол өмірге көңіл аудармай, өзімен-өзі күй кешетіні де бар. Бұл құбылыс барлық қоғамдарға тән табиғи түрде қалыптасатын жағдай. Әрқашанда «осы қоғамда болып жатқан үдерісті өзгертуге бола ма?» деген сұрақтар туындайды. Бұл жағдайлардың қалыптасуына және өзгеруіне біз көбінесе адамдардың әлеуметтік жағдайы мен тұрмысына ықпал ететін экономикалық даму деңгейі, азаматтардың қоғамдағы құқықтарының теңдігі мен әділетті қорғалуы ғана ықпал етеді дегенді алға тартамыз. Егер біз адамзат өмірінің даму тәжірибесіне тереңірек үңілсек, ұлт болып ұйысып, қоғам құрып, дәуірлеуіне сол елдердің мемлекет құрушы халқының пассионарлық (ұлттық жігер) ұлттық мінез-құлқының әсерінің зор болғанын білеміз. Яғни, мәңгілік тәуелсіз ел болу үшін, біздің қазақ халқына да кешегі ата-бабасының рухын қайта түлетіп, пассионарлық халық деңгейіне көтерілуі қажет. Ол үшін ұлттық сананы тудыратын қазақ ұлтының жаңа өзіндік сана-сезімін қалыптастыруымыз керек. Адамзат тарихындағы қоғамдық даму заңдылығына үңілсек, ешбір мемлекетте халықтың өзіндік ұлттық сана-сезімі қалыптаспай, ұлттық сана пайда болмайтыны белгілі.
Ұлттық өзіндік сана-сезім (национальное самосознание) — нақтылы бір ұлт өкіліне жататын әр пенденің өзі туралы салыстырмалы түрде тұрақты, ұғымында қалыптасқан және қайталанбайтын құбылыс. Ұлттық өзіндік сана-сезім — ұлттық қоғамдық шындықты әр адамның өз ұғымына сәйкес қабылдауымен және оны халқының салт-дәстүрімен байланыстырып, ұлтының тілі мен ұлттық өнері арқылы білдіруі. Ұлттық өзіндік сана-сезім әр адамның бұл дүниенің ақиқатын және өзінің жеке болмысын ой електен өткізіп, белсенділік танытуына байланысты қалыптасады және ұлт өкілдерінің ортақ ұғымнан туындаған мүдделерін қорғауда олардың психикалық үрдісінің бірлігін көрсетеді.
Қазақ халқына ұлттық өзіндік сана-сезімін қалыптастыру үшін қазақ тілінің мемлекеттік деңгейдегі маңызына мұқият көңіл бөліп, ұлттың ерекшелігін көрсете білетін жаңа ұлттық мәдениетті дамытуды дұрыс жолға қою қажет. Біздің қоғамда қазақтілді ұлттық мәдени қауым болмаған жағдайда, қазақ халқы этнос (нәсіл) деңгейінде қалып, ешқашанда ұлт бола алмайды. Біз евроцентризм көзқарасымен сауатын ашып, әлемдік өркениеттің тиімді жетістіктерін талғампаздықпен қабылдап үйренбеген аға және орта буындардың мінез-құлқындағы кемшіліктердің ұрпақ тәрбиелеуге тигізетін жағымсыз әсерінен құтылуымыз қажет. Ежелгі шығыс өркениетінің адамгершілік пен парасаттылықты дәріптейтін өз халқымыздың өткен тарихын, мәдени мұрасын, рухани құндылықтарын қастерлеуді өзімізге де, жастарға да үйретуіміз қажет. Біздің халықтың момын, енжарлау, көнбіс болып көрінгенімен, табиғатының ерекшелігі — өте дарынды, қайсар, жігер-қуаты зор, ғылым мен білім және жаңалықты игеруге бейімді екенін ешкім жоққа шығара алмайды. Біз қазақ халқының осы қасиеттерін жаңғыртып, ұрпағымызды парасаттылық пен ар-намысты қадірлеуге үйретіп, еліктеушілік пен мақтан қуғаннан жиренуді өзімізге де, ұрпақтың да зерделеріне сіңдіруіміз қажет.
Өкініштісі, тәуелсіздігіміздің ширек ғасырға толғанына қарамастан, көптеген өздерін тұлға деп санап жүрген азаматтардың құлдық мінезден әлі арыла алмай, қазақ халқын жетілген басқа ұлттардан төмен санауларының көрініс табуы қынжылтады. Бұл көрініс көбінесе маңызды саяси, мәдени және басқа да шараларды өткізгенде байқалады. Ұйымдастырушылар өз әрекеттерін қазақ халқының кең пейілдігі мен толеранттылық мінезі деген сылтаумен өздерінің басқа ұлт өкілдерінің алдында құлдық мінезден сіңген жігерсіздіктерін жасыруға тырысады. Бұндай қылық біздің елден басқа ешбір елде жоқ. Соның салдарынан әлі күнге дейін біздің елде мемлекеттік тіл өз деңгейіне көтеріле алмай келеді. Біз бөтен елдер мен басқа ұлт өкілдеріне өзіміздің мәдениеттілігімізді көрсетуде, тек парасаттылығымыз, нақтылы білімділігіміз бен жігерлі, намысқойлығымыз арқылы ғана сыйлы болатынымызды түсінуіміз қажет. Біз ең бірінші өзімізді-өзіміз сыйлап, қадірлеуді үйренгеніміз абзал. Өзін-өзі сыйламаған елді ешкім де сыйламайды. Өзін-өзі сыйлау деген басқа жұртқа бізде өркениет көшінен артта қалмай келеміз деп еліктеумен, жасанды мадақ, жарнама арқылы елімізді бөтендерге жақсы етіп көрсету емес. Ол өз халқымыздың асылын бағалап, рухани құндылықтарын бойымызға сіңіріп, ел мен жеріміздің намысына дақ түсірмей, кеудемізді кере дем алатын деңгейден көріну. Бірақ біз ата-бабамыздан қанымызға сіңген адамгершілік пен парасаттылықты, адалдық пен бауырмалдықты сақтап, ешқашанда пендешілік пен соқыр өзімшілдікке (ұлттық эгоизмге), тәкаппарлыққа жол бермеуіміз қажет. Халқымыздың осы мақсатқа жету жолында бірлігін нығайтып, ұйысуына залалын тигізетін рушылдық уынан, жершілдіктің жікшілдігінен сақтануымыз қажет. Біз қайрат пен жігерімізді, ынта мен ықыласымызды ұлттың бірлігі үшін жұмсайық. Ойланайық, ағайындар.

Болат Дүйсембі

(4)

Қазақта: «Заманға қарап бөрік ки», «Заманың түлкі болса, тазы болып қу» деген сынды көптеген ұлағатты сөз бар. Бүгінгі күні заман өзгерісіне сай мақал-мәтелдер де тонын айналдырып, өңін өзгертіп шыға келгендей. Әлбетте, өмір тынысын қалт жібермей бағып, қоғам дамуының тамырын басып отырған қужақ, өткір тілді адамдардың атсалысуымен. Сондай ілкі сөз тіркестерінің біразын оқырман назарына ұсынуды жөн көрдік.

*WiFi бар үй — клуб, WiFi-і жоқ үй — тұлып.

*Аққуды атпа, айфоныңды сатпа.

* Наркоман — шұбырынды, алкаголь — сұлама.

* Банк басынан шіриді.

* Интернеттен оқып жүр, талай қазақ баласы.

* Ит жоқта — шошқа, сеть жоқта — сотка үреді.

* Өлетін бала COСA-COLA-ға қарай жүгіреді.

*Соткасы жоғалған адам соскасы жоғалған баламен тең.
Интернетің бар болса, жазулы тұрған хатпен тең,
Проезднойың бар болса, байлаулы тұрған атпен тең.

* Қыз өссе — елдің көркі, гүл өссе — әкіматтың көркі.

* Қызым, саған айтам, сен ешкімге айтпа.

* Шақырылмаған қонақ келмейді.

* Қыздың қырық сайты бар.

* Алыстан арбалағанша, КамАз-бен бір рейс жаса.

* Соқыр тауыққа линза тауып берейік.

* Ерте тұрған әйелдің түстен кейін ұйқысы келеді.

* Асыққандар арбамен, асықпағандар таксимен бара берсін.
Ғаламтордан
теріп алған — Е.Сахариев

(2)

Айтылмаса сөздің атасы өледі
Оралхан Дәуіт «түгендеуші ме», әлде қара күйе жағудың «шебері ме?»

Аллаға сансыз шүкіршілік етемін, мені халқым “Ел Ана” деп атайды. Осы атты қойғаннан емес-ау. Әу бастан ата бабаларымнан, әкелерімнен аналарымнан қан арқылы келген туа бітті қасиетім болар, әйтеуір адамдарға әділетсіздік жасалып жатса шыдамаймын. Қалай болғанда да оған, оларға көмектесуге жанұшыра кірісемін. Және сол әрекетімнен нәтиже шығаруға тырысамын. “Ел Ана” деген ат маған үлкен жауапкершілік артады. Сондықтан да жан-жағымда болып жатқан жайттарға бейжай қарай алмаймын.

Екі күн бұрынғы ҚР Парламент мәжілісінің төрағасы Нұрлан Нығматулин мырзаға жағылып жатқан жала, өсек-аяң мен қаракүйе мені де елеңдетіп, мазамды кетірді.  Күні кеше «Жас алаш» газетіне Оралхан Дәуіт деген азамат «Нұрлан Нығматулин қайда жүр?» деген жалаң ойға, жалған долбарға құрылған «Сәуегей» мақала жариялады. Бұл қайдан шыққан дөкей деп қарасам, менің кенже баламнан да кіші болып шықты. Сондықтан балам деп сөйлемекпін төменде.

Сол мақалада «Айдың   күні аманда білдей бір азаматтың қа­расы  көрінбей  қалған соң, бұл жағдайдан астар іздеп, сан-саққа жүгіртіп, КЕЛЕР КҮННЕН НЕ КҮТЕМІЗ? НҰРЛАН НЫҒМАТУЛИН ҚАЙДА? алаңдап жатқандар да баршылық. Адам қашанда арам ойға жүйрік емес пе? «Жұмысынан шикілік шығып, істі болып қалды ма екен? Әлде аңдысып жүрген «жаулары» алып жықты ма? Отбасына жақын бір кәсіпкердің басына іс түсіп, елден безіп кетіпті деген әңгіме шығып еді, әлде соның салқыны тиді ме екен?» деп, қысқа күнде қырық рет құмалақ шашып, әртүрлі жорамалдар айты­луда» деп «аңыратып» бастап, қара аспанды «төндіріп» тастапты. Бұл әрине өтірік пайым. Жалған толғау. Қатігез пайым! Бұл негізі өсер елдің баласының сөзі емес. Керісінше, кері кетер ұлттың тасбауыр ұрпағының ой-өрісі!

Біздің кейбір журналистерде өте жаман бір әдет-әрекет бар. Шенеунік десе, әсіресе лауазымды шенеуніктерге есебін тапса қара күйе жағуға тырысады. Мейлі ол шыңдыққа жанаса ма, жанаспай ма, әйтеуір сенсация тудыру үшін, тисе терекке, тимесе бұтаққа деп «қылышын» сермей салады. Оның артында не болады, не қояды, оған ой жүгіртіп жатпайды. Журналистің этика, мәдениеті деген болмай ма? Міне, осы ғайбат айтылған сөздерден адамның ар-намысына тиетін пікірсымақтардан сонда «кім жаман, шенеунік жаман, кім жаман лауазымды тұлғалар жаман» деген ой қалыптасады. Ол ойды қалыптастырған менің әріптестерім. Елдің тыныштығы, ыңтымақ-бірлігі осыдан бұзылады. «Бағалай білмегенге бақ қонбайды, қуана білмегенге құт қонбайды» – деп Әбіш ағам айтпақшы, ағайын-ау! Жан-жақтарына қарасандаршы бір сәтке! Қатықтай ұйып отырған анау араб елдері, сондай-ақ басқа да мемлекеттердің шат шәлекейі шығып, іріп-шіріп жатқанын көрмей, білмей тұрсыздар ма? Қазақстанымыздың тыныштығына қызғана қараушылар қаншама? Іріткі салғысы келіп небір құйтұрқы өсек-аяңды бұрқыратып жатқандардың көздегені бесенеден белгілі ғой.

Журналист халық пен биліктің арасында алтын көпір екені белгілі.. Шешілмейтін мәселе жоқ, мәселені шешетін де сол билік. Халықтың жанайқайын нақты деректермен, фактілермен өріп, биліктің құлағына жеткізу біздің міндетіміз. Біздің парызымыз. Мен де қарапайым жұрттың бірімін. Кәсіби журналист болмасам да, кей-кейде әділетсіздікке шыдамай, қолыма қалам алып, шама шарқым жеткенше, араша түсуге тырысамын. Маған ол шенеунік болсын, қарапайым күзетші болсын, бәрібір. Тек нақақтан-нақақ күйіп кетпесін деймін.

Осы оймен қалам тартып, талай-талай мәселелердің шешілуіне, тіптен баспана ала алмай жүргендердің баспаналы болуына да мұрындық болдым.

Ендігі айтпағым, шенеуніктерде аспаннан түскен жоқ, оларда халықтың арасынан шыққан қазағымның балалары. Нұрлан Нығматулин мырза сонау комсомолдан бері өзінің білімімен, еңбекқорлығымен, тиянақтылығымен көзге түскен, Еңбекпен жетілген азамат. Елбасымыздың саясатын шын жүректен орындайтын сенімді серігі, халық қалаулысы. Қай салада қызмет істесе де іскерлігімен, жаңашылдығымен, қара қылды қақ жаратын әділдігімен, халықпен тіл табыса білетін ойлылығымен көзге түскен белгілі тұлға.

Әріге бармай-ақ қояиын, Нұрлан Нығматулин Парламентте спикер болып қызмет еткелі, оның тың бастамаларға үнемі қолдаушы болып жүргенін, Оралхан  балам білмесе де, халық біліп отыр. Оның өзі бас болып, қаншама рет баяндама жасауға келген министрлерді тығырыққа тірегенін, дайындықсыз келгендерін залдан қуып шыққандай зілмен сөйлегенін, қаржы саласындағы түйткілді мәселелерді талай рет қадап-қадап айтқанын, игерілмей қалған қаржылардың халық игілігіне қызмет жасамай отырғанын тәптіштеп отырып мәлімдегені неге ескерусіз қалуы керек?

Депутат деген атқа кір келтіретін кей азаматтардың қылығына күйініп, қаншама жыл тартпада жатқан «Депутаттық этика» туралы заң жобасын айналымға түсіріп, қатаң шара қолданған да Нұрлан Нығматулин мырза.

Оны айтасыз, Мәжіліске орынбасарларын жіберіп, өздері тасада қалатын кей министрлер мен әкімдерді қатты сынға алып, келешекте депутаттарға есеп беруге олардың өздерінің қатысуын қатаң талап еткенде осы Нұрлан Нығматулин.

Мәжілістің ашық болуын қадағалап, жалпы отырыстарды тікелей эфир арқылы таратуы да ерлікке пара пар іс емей немене? Бұл дегеніңіз, біздің жұмысымызды халық бақылап отырсын, көзімен көрсін, көкірегіне түйсін деген астар жатқан жоқ па? Өзіне сенім артқан Елбасына, қалың жұрты қазағына бұдан артық не істей алады енді?

«Жерден жеті қоян тапқандай» даукес мақалаға қайта оралайын. Оралхан балам былай көсіледі. «Мәжілістің төрағасы жұмысында неге жоқ?» де­ген сұрақты депутаттардан да сұрап көрдік. Шыммен бекітілген ағын судың ал­дын ашып жіберген сияқ­ты мәжіліс жиыны біте са­лысымен бет – бетімен кабинеттеріне асығатын халық қалаулыларын со­ңынан қуалай жүріп, сұрап білгеніміз мынау: мәжіліс төрағасының орынбаса­ры, депутат Гүлмира Есем­баеваға өзімізді таныстырғаннан «Дәлізде ешқандай сұраққа жауап бермеймін», – деп теріс бұрылып, тезірек лифтіге мініп кетуге тырыс­ты.

Нұртай Сабильянов мәжіліс төрағасының сырқаттанып қалғанын айтады. «Менің білуімше, Нығматулин науқастанып қалуына байланысты демалысқа шығып, ем алып жатыр. Өмір болған соң, адам ауырмай-сырқамай тұрмайды ғой… Оның үстіне қазір қыс ауасы. Аяқастынан күн суытып кетті», – дейді Н.Сабильянов. Ал депутат Азат Перуашев біздің сұрағымызды мұқият тыңдап, азды-кем ойланғанымен, бір нәрсе деуге ыңғайсызданды ғой деймін, әйтеуір, «Бұл мәселені мәжілістің баспасөз қызметінен сұрап білген дұрыс шығар», – деумен құтылды. Мәжіліс аппараты басшысының орынбасары Ер- жан Нүкежановпен әңгімелескенімізде, спикер Н.Нығматулиннің  науқастанып қалғанына байланысты демалыста жүргенін растады. «Біз бұған дейін де ақпарат құралдарының осы мәндес сұрақтарына жауап беріп, мәжіліс төрағасы Н. Нығматулиннің науқастанып қалуына байланысты демалыста жүргенін айтқан болатынбыз. Мұның астарынан ешқандай саясат іздеудің қажеті жоқ шығар», – деді ол» .

Көріп отырғандарыңыздай бар шындық осы. Ешқандай бал ашуға негіз жоқ. Сөйте тұра журналист балам «түймедейді түйедей» қылып көрсетуге шебер екенін байқатады.

Өздеріңіз айтыңыздаршы, шенеунік адам емес пе, оған ауыруға болмай ма? Соншама оның сонынан шам алып түсіп, ананы да, мынаны да айтып, түрлі болжамдардың ізіне салып, көптің құлағын елең еткізіп, оны мазалаудың не қажеті бар еді?  Меніңше тиісудің одан басқа жолы болмағасын, журналист, түрлі қауесеттерге сүйеніп, байбаламға салып отыр. Мұнысы енді ұят –ақ!

«Жас Алаштың» тілшісі Оралхан баламның шетелде болған оқиғаны «әрлеп» әкеліп, Нұрлан мырзаға таңуын түсінбедім. Қандай дерек көзіне сүйеніп тұрғаны да белгісіз? Нақтылық жоқ? Демек, бұл мақалада дәлдік болмағандықтан – құны қатын-өсекке пара пар дүние болып шыққан…

Тағы айтамын: мен ешкімді жақтап мақтаудан аулақпын. Ел ішінде дау болса сырттан жау келеді емес пе? Кейінгі кезде демократия шапанын жамылып алып, әлеуметтік желілерде осындай дүдамал ойларымен «атың шықпаса, жер өртемен» жалаулатып жүретіндер көбейді. Ғаламтор деген санаға, қанға түскен қара құрт болды. Нысанаға оқ дарыта алмағандар, олардың Отбасына, тіпті бала-шағасына, жұмысына дәлелсіз себептермен қара күйе жағудан шаршамай жүр. Қуануды, жақсылықты көруден қалдық. Қазақ осындай халық па еді, бұрын, айналайындар-ау?!

Егер біз бір-бірімізді жамандаудан, сатудан мүйізіміз шықса тарихқа үңіліңдерші бір сәт! Мың өліп, мың тірілдік емес пе? Ынтымағымыз, бірлігіміздің жоқтығынан ақтабан шұбырындыға ұшырап, ғаламат аштықтан жартымыз қырылып, саусағымыздың ұшымен көрсеткеніміздің кесірінен қаймағымыздан, талай арыстарымыздан айрылдық емес пе?

Енді ес жиып, етек жинап, тәуелсіздік алғанымызға 26 жыл болып, бүкіл төртқүл әлемге танымал болғанымызды неге шүкіршілік етпейміз?

Жақсылық демекші, қазіргі мемлекетіміздің ұшан-теңіз халқына жасап жатқан, қамқорлығын біз, журналистер көп айта бермейміз. Өйткені, біз оны білмейміз, көрмейміз. Тек жамандықты, келеңсіздікті жіпке тізуге шеберміз. Жақсылықты, игі істерді іздеген адам табатынын ескергіміз келмейді.

Біздің газетіміз, он жылдан бері  «Нұр Отан» партиясымен, ҚР Ауыл шаруашылық министрлігімен бірлесіп «Ауыл экспедициясын» ұйымдастырып, республикамыздың түкпір-түкпірін жиі шарлаймыз. Сонда байқағаным, байығысы келген, кәсіппен айналысамын деген адамға барлық жағдай жасалған. Ауылдың жағдайы уақыт өткен сайын жақсарып келеді. Кемшілікте жоқ емес, оныда  Астанаға ел аралап келіп билік өкілдерін АШМнің министріде келген жылдар болды ,вице министрлерлер қалған емес бірліктің еңбектің арқасында  нәтижесі  қалың оқырман қауымына белгілі  Газетімізге үнемі  көрген білгенімізді жетістік кемшілігін жариялап отырамыз. Билік тарапынан көптеген игі істер, жақсылықтар, көмектер жасалып жатыр. Қалаларда да солай.

Шындықты мойындауымых керек, журналистер қауымы біз неге сол жақсылықтарды көрсетпейміз?! Оралхан балам, неге осындайды жазбасқа. Қоғамның тек қана  қараңғы тұсын ғана шарламай, күнгей бетіне де жиі – жиі көз салып тұрсаңшы, арагідік? Сонда көрер едің билікте де жақсы-жайсаңдардың жүргенін! «Битке өкпелеп тонды отқа жаға беру» жас жүректі қатайтып жіберетінін есіңнен шығармашы, ботам!  Сен секілді жігерлі жастар, дау-дамайды, өсек-аяңды аңдымай, халықты ынтымаққа, бірлікке шақырса, қандай жарасымды болар еді… Сенің дерек-дәйексіз жазылған «жаптым жала, жақтым күйе»мына мақалаңды газет басшылығы қалай  берді екен ұялмай? Өсек айтқанмен газеттің беделі көтерілмейді. Оның өзіңде білесің! Халық қазір мұны түсінген. Ауыз өзіміздікі, газет қолымызда деп айызы қанғанша ақ итті кіргізіп, көк итті шығарып айтылған өсек, китұрқы сөз, жала біздің қазағымыздың көсегесін көгертпейді.  Айналайын -ай әлде алдау арбауға түсіп қалдыңба ..? Сайтта жарияланған мақаланың астына жазылған пікірлерді қарап отырып, көзі қарақты, оқиға мәнісін түсінетін бір топ бауырларымның пікірлеріне риза болдым. Олардын ішінде, Нұрлан Нығматулинге ыстық ықыластарын, ниеттерін білдіргендер көп. «Мұндай ұятсыз адамдарды соттау керек!» деп ашына айтқан оқырмандарда баршылық. Алланың алдында, арының алдында жауап береді! Әрине авторды қолдаушылар да бар…

Иә, аз қазақтың ішін ала тайдай бүлдіріп, арандатушылардың миға сыймайтын әрекеттерін көріп, аналық жүрегім жылайды. Мұндағы олардың мақсаты не, мен соны түсінбеймін. Елдің бірлігін, ынтымағын нығайтудың орнына мұнысы несі деп назаланамын. Қалам сөзі Құран кітабында жазылған: Қалам – ол қасиетті, ол киелі нәрсе. Онымен байқап жұмыс істемесең, бір елді түп-тамырымен құртып жіберуге қауқары бар. Қадірлі әріптестер, жеңіл сенсация іздемейік!  Елдің бірлігінен тыныштығынан артық не керек…! Салиқалы ойлар айтайық! Біз бүйте берсек, ел алдында тірнектеп жиған абыройымыздан айырылып қаламыз, беделіміз төмендейді.

Әрбір сөзімізді қастерлеп, елдің болашағын ойлап отырып жазайық! Күйе жаға беру береке әкелмейді, абырой әпермейді. Аналық жүректен шыққан сөзімді марқұм Әб- ағамның сөзімен аяқтағым келіп тұр. «Бағалай білмегенге бақ қонбайды, қуана білмегенге құт қонбайды» дегендей бағымызды, осы жеткенімізді, игіліктерімізді, жақсы азаматтарымызды бағалай білейік, және осыны естен шығармайық, Оралхан балам!

Сәуле Мешітбайқызы

ҚР Еңбек сіңірген қайраткері, ҚР Журналистер Одағының мүшесі, “ЕлАна” қоғамдық, әлеуметтік, танымдық, ақпараттық сайтының бас редакторы және «ҚазақстанZaman»халықаралық газетінің бас директоры.

Дереккөзі: https://elana.kz/

(1337)

Осыдан бірер жыл алдын желтоқсан айының басында Тілеулес ағаның бір жылдары қызмет атқарған облыстық клиникалық балалар ауруханасының ғимараты алдында «Алтын дәрігерді еске алайық» тақырыбында жиын өтті. Сол күні Т.Батырхановтың есімін ұлықтау мақсатында қабырғаға мемориалдық тақта да ілінді. Ас беріліп, Құран оқылды. Анық байқалғаны сол, сөз алғандардың көбі бұл лайықты баға болды, өйткені Тілеулес Тіленұлы нағыз «алтын дәрігер» еді деген сөздері көпшілікке естіліп жатты…

Тілеулес Батырхановтың өзі 30 жылдан астам еңбек еткен аурухана ғимаратына ілінген тақтаның ашылу салтанатында тағы бір ерекше оқиға болды. «Өлгеннен соң» белгісімен «Алтын дәрігер»төсбелгісі отбасына табысталды. Оның әрине, көзі тірісінде қол жеткізген марапаттары өз алдына бір төбе. Ал, өмірден өткен шағында денсаулық сақтау саласының төріндегі кісілерден балаларына тарту болған «кішкентай» дүние ұрпақтары үшін шынайы қуанышқа айналды.

Ұлы мен келіні, тіпті немерелері де тебіренді. Әрине, толқығаны болар, он жастағы немересі Мерей Батырханова басқосуда  атасына жырдан шашу шашты.

Еңбегің неткен зор еді,

Кигенің алғыс тон еді,

Құтты болсын атағың,

Дәрігер – өмір тірегі.

Дем берген дауа жүрегі,

Науқастың сенер тірегі,

Сыйлаған саулық әр үйге,

Өрлесін бақыт – терегі.

Абзал жан деген ат алған,

Ем беріп көптен бата алған,

Дәрігер ізгі жүректі

Ол менің атам болатын,

Көп болмай дәмін татарың.

Жол тарттың о дүниеге

Ақжолтай болсын сапарың.

Анығында нағыз дәрігер сырқаттың тәнін ғана емес, сондай-ақ жанын да емдейді. Жабырқау жанның пәсейгенкөңілін көтеріп, дертіне дауа іздегенге жаздың жылылығындай пейіл танытып, ерекше көңіл сыйлайды. Осындай ізгі амалдар мен ізденіс-әрекеттерден жалықпаған жанның бірі, біз білсек, ол Мерейдің атасы – Тілеулес Батырханов. Асыл аға мәңгілік мекеніне әлдеқашан аттанып кете барса да, артында қалған ізі өшпеді. Дәрігерлер ортасы жетік білгенімен, қалың жұртшылыққа ұғынықты болу үшін Тілеулес ағаның қысқаша өмірбаянына тоқталып кетсек.

Тілеулес Тіленұлы 1948 жылы 5 қантар күні Арыс ауданы, Ақбұлақ елді мекенінде Ұлы Отан Соғыс ардагері Тілен Батырханұлы мен Ырыс Мырзақызы апамыздың отбасында дүниеге келді. Жаратылысынан өте қабілетті, кішіпейіл, сабырлы, ақылды, білім ізденуге бейім болып өседі. Соның арқасы болса керек, алдымен орта мектепті, кейін 1972 жылы Алматы мемлекеттік медициналық институтының емдеу факультетін үздік бітірді.

1973 жылы бір жылдық хирургиялық интернатураны тәмамдаған соң, ҚСРО Денсаулық сақтау министрлігінің жолдамасымен 1976 жылға дейін Шымкент облысы, Келес ауданының орталық емханасында хирург болды. Сол жылдың 24 маусымында Шымкент қалалық медициналық жедел жәрдем  ауруханасының травматология бөліміне дәрігер-травматолог болып ауысады. Дәрігер-травматолог ретінде науқастарды оперативтік және консервативтік жолдармен емдеді. Сол жылдары білімді, көп ізденетін маман ретінде көзге түсті.

1977 жылы текті жердің тумасы Бибісара анамызбен отау тікті. Жары Арыс қаласының құрметті азаматы, ҚСРО Ішкі істер министрлігінің құрметті ардагері, «Қазақтың Шерлок Холмсы» атанған Оспан Байдәулетов пен Ұлболсын апамыздан туған қыз. Жас отбасында 1978 жылы Асқар есімді ұл өмірге келді. Ұлы ер жетіп, шаңырақтарына келін келді. Аллаға шүкір, Асқар мен Аидадан немерелер өсіп келеді. Бұл күнде Батырхановтар әулетін жалғастырушы ұрпақтар қанатын кеңге жайып, отандарының тірегі болған.

1981 жылдан бастап Тілеулес Тіленұлы Шымкент қалалық медициналық жедел жәрдем ауруханасының бас дәрігерінің емдеу ісі жөніндегі орынбасары қызметіне жоғарылады.

1990 жылдардан бастап, медициналық көмек көрсетудің және еңбек ақы төлеудің жаңа түрлерін еңгізіп, ауруханада ақылы медициналық көмек, дәрігерлердің бригадалық көмек көрсету тәсілдері, күндізгі стационар, өңдірістік мекемелермен шаруашылық келісім шарттар негізінде медициналық көмектің ақылы түрлерін енгізді. 1993 жылы өңдіріс пен емдеу ісінен қол үзбей кандидаттық диссертация қорғады. 1995 жылдан Қожа Ахмет Ясауи атындағы халықаралық Қазақ-Түрік универститетінің «Ортопедия, травматология и военно-полевая хирургия» курсының меңгерушісі бола жүріп, ғылыми-педагогикалық тарапта еңбек етті. 15 ғылыми еңбек жазды. Оның ішінде бүгінгі күнге дейін жас хирургтер қолданатын бір монография, үш ұсыныс, методикалық екі жолдамамен қатар нұсқаулар бар.

Адал еңбектің арқасында, жоғарғы санатты хирург-травматолог, жоғарғы санатты әлеуметтік гигиена және денсаулық сақтауды ұйымдастыру жөніндегі дәрігері атанды.

1998-1999 жылдары өзі еңбек жолын бастаған Шымкент қалалық медициналық жедел жәрдем ауруханасының бас дәрігері болып қызмет етті. 1998 жылы облыс және қала тұрғындарына емдеу-профилактикалық көмек көрсету, ұйымдастыру жұмыстарын беделді жүргізгені үшін «Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау ісінің үздігі» белгісімен марапатталды. ҚР денсаулық сақтау саласындағы жоғары көрсеткіштер үшін «Құрмет» орденіне ұсынылды. 2000жылы сол кездегі облыс басшылығының шешімімен Шымкент қалалық медициналық жедел жәрдем ауруханасы таратылып, сол ғимаратқа ол мекеменің орнына Облыстық балалар ауруханасы ауыстырылды. Сол жылы облыстық балалар ауруханасы бас дәрігердің орынбасары ретінде еңбек жолын жалғастырды. Өмірінің ақырына дейін халықтың денсаулығы деп жүгіріп жүрген ол ақтық сапарға аттанардан бір күн алдын іссапардан оралған болатын. 2006 жылдың 18 тамызында дүние салды.

Ал, қазіргі медицианадағы үлкен профессорлар мен ғылым докторларының, басқа да сала майталмандарының оны өзі өмірден өтіп кетсе де, «Алтын дәрігер» атты үлкен марапатқа ұсынуы саналы ғұмырын ақ халатта өткізген жанның қандай дәрігер, қандай маман, керек десеңіз қандай адамболғанын аңғартады.

Ерлан Қуандықов,

Қазақстан Журналистер одағының мүшесі,

Шымкент қаласы.

(36)

Өткен жылы Елбасымыздың «Болашаққа бағдар: Рухани жаңғыру» бағдарламалық мақаласын іс жүзінде қолдаған «Qazaqstan zamany» газетінің ұжымы «Ауыл — рухани жаңғырудың қайнар бұлағы» деген атпен «Нұр Отан» партиясы және ҚР Ауыл шаруашылығы министрлігімен бірлесе отырып, экспедиция ұйымдастырған болатын. Бүгін біз осы дөңгелек үстел қарсаңында Қарағанды облысының ардагері Қайыр Рахматуллиннің ұсыныс-мақаласын жариялап отырмыз.

Ауыл шаруашылығында бірінен кейін бірін алған бағдарламалар анау айтарлықтай нәтиже бермегенін өмір дәлелдеді. Неге? Біріншіден, саланың аса дамығаны байқалмады. Екіншіден, ауылдың қалаға көшуі тоқтаған жоқ. «Аграрлық сектор — жаңа драйвер» деген (2021 жылға дейін) тағы біреуін қолға алдық. («Орталық Қазақстан» №121 (22428) 2 қараша 2017 жыл). Бұл шіркіннің жатық, қазақша баламасы жоқ па? Ежіктеп отырып ұққанымыз — облысқа Ауыл шаруашылығы министрлігінің вице-министрі Қ. Айтуғанов келіп, аграршылармен кеңес өткізген. Вице-министр бағдарлама қабылдағаннан бері 9 ай ішінде ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру көлемі 2 пайызға «жуық» өскенін айтқан. Қинала ауыз толтыра айтатын цифр емес. Біздің басшылықта мұның «атасындай» көрсеткіштерді «ойша» жасай береді ғой. «Жақсы сөз —  жарым ырыс» деген. Әйтеуір, талпыныс бар. Ауыл шаруашылығындағы үйреншікті әрбір шаруаны жеке-жеке карта түрінде көрсеткен. Жиыны — 10 карта. Осы «карталардан» ұтатынымызға нақты сене қоймайтынын газет өзі де айтқан екен.

Бағдарламада «жаңашылдық» дейтіндей жаңалықты көре алмадық. Ет комбинаты, сүт зауыты, ауыл шаруашылығы өнімдерін дайындау, өңдеу және өткізумен айналысатын құрылымдар бұрын да болған. Соларды «еске түсіріп», жаңадан тұрғызамыз дегенге шүкіршілік еттік. Бірақ цифрларды әрі-бері сапырып, «пәлен пайыз өсім аламыз» дегенге сене алмадық. Өйткені саланың құрылымында, дамыту тәсілінде «төңкеріс» деп атайтындай түбегейлі өзгеріс жоқ. Бәрі «баяғы жартас»…

2016 жылы Қазақстан үкіметі «Ресейге 60 мың тонна ет береміз» деп келісімшарт жасасып, 6 мың тонна етті әзер жинаған. Ешкім ұялып-қызарған жоқ. Бұл нені көрсетеді? Бұл — Үкімет елдегі нақты жағдайды білмейді деген сөз.

Ел аралауға келген Парламент депутаттары мен Үкімет адамдарын аудандардың ұсақ шенеуніктері тәуір деген жерлерін көрсетіп, жақсылап шәй беріп шығарып салады. Ал бірлі-жарым адамдар шындықты айтса, жақтырмайды. Болмашыны әсірелеу, жалған мәліметтер мен көзбояушылық елді осындай жағдайға алып келді.

Үкіметтің жоғары лауазымды адамдары жаппай көшіп жатқан ауылдарға барып, халықпен бетпе-бет жүздесіп, зерттеу жасапты деген сөзді естімедік. Бүгінгі ауылдарда қалыптасқан ауыр дағдарысты түзеуге әлі келмейтін, интеллектуалдық қабілеті, батылы жетпегендер бұл көшті заманға байланысты «табиғи», қалыпты құбылыс деп жақауратуда. Ал бұл — тура мағынасында жүріп жатқан апат. Жағдайы дұрыс, келешегі айқын болса, ауыл халқы баспанасын, дүние-мүлкін тастап қалаға үдере көшпейді.

«Қызығы», енді қытайға тірідей мал өткіземіз деген әңгіме шықты. Қытай біздің союға келмейтін 1,5-2 жасар тайыншаларымызды алмайды. Олар республиканың өз сұранысына да жетпей, етті шетелден тасып жүрген жоқпыз ба? Кондицияға жеткен 2,5-3 жасар өгіздерді кім мыңғыртып өсіріп жатыр? Мол жем-шөп мәселесін, ауылдың ауыл жастарының жағдайын, келешегін «шешпейінше» үстелдің үстінде жасалған жоспарлар қиял ғана. Ол бұдан әріде уақыттан ұтылу. 1000 ауылдың жойылып жатқаны апатқа тірелгенімізді көрсетеді. «Кеме суға батып барады»! Атақты жекешелендірудің барысында құрылған шаруа қожалықтарының бірталайы бүгінде ыдырау үстінде. Аты ғана қалды. Мал саны жай шаруаның малының қатарына түсті. Қожалық иелері қалған малдарын балаларына ауызша еншіге бөліп берген. Соларды біріктіріп бағып отыр. Үкімет осыларды шаруа қожалықтарымыз бар деп малданып, алданып отыр. «Алдану» дегеніміз — адасу ғой. Сонда біз қай уақытқа дейін адасуымыз керек? Келесі 2500 ауыл тарап, көшіп біткенше ме?

Кезінде Кеңес өкіметі 70 жыл ішінде қалыптастырған ауыл шаруашылығын жекешелендіреміз деп, тас-талқан еттік. Совхоздарды таратып, ауылдың шырқын бұздық. Талап қатал болғандықтан, 50-60 мың қой өсіріп отырған совхоздардың директорлары малды тегін таратып беретін, жауапкершілігі бар адамдар таба алмай, бір үйдің екі баласына екі отар қой берген жағдайлар да кездесті. Бұрын қар қалың болатын қыстақтарда совхоз 150-200 тоннаға дейін шөп дайындап беретін. Енді меншігіне 1000-ға дейін қой алған адамдар жалғыз трактормен ондай шөпті қайдан дайындай алсын? Көпшілігі аштан қырылғаны, бартері, тағы басқалары бар, 3-4 жылдың ішінде малдан айырылып, таяқ ұстап қалды. Біз мамандар өкіметтің мұндай өрескел қателікке неге барғанын сол кезде шеше алмадық. Араға жылдар салып, өзім естіген бір деректі осы жерде айта кеткенді жөн көрдім.

Біздің үйіміз Егіндібұлақтағы аудандық автокәсіпорынның іргесінде болды. Әлі де сол орнында. Кәсіпорын кеңсесінің төбесінде үлкен радио саңқылдап тұратын. Мен ертелі-кеш қорада мал жайлап жүріп, жаңалықты содан естимін. Бір күні Премьер-министр Әкежан Қажыгелдиннің: «Қазақстанның небары 16 миллион ғана халқы үшін ауыл шаруашылығын ұстаудың керегі жоқ. Қажетті азық-түлікті шетелден де сатып ала аламыз», — деген сөзін естідім. Содан жекелешендіру басталып кетті.

Енді өзім естіген мына бір жайды да айтуға тура келеді. Президент Н.Ә. Назарбаев теледидардан: «Ауыл шаруашылығындағы кемшіліктерді бәрі сынайды, бірақ оларды қалай түзеу керек екені туралы ұсыныс айтпайды», — деген еді.

Президент дөп басып отыр. Мен бір айдан соң сексенге келемін. Бұрынғы ауыл шаруашылығы маманы, көнекөз ауыл тұрғыны ретінде елде туындап келе жатқан қатер, ұлттың, ауылдардың тағдыры туралы мәселені осыдан 4 жыл бұрын баспасөзге ұсынған едім. Баспады. Бұл тұрғыда екі министрлік пен бірнеше ақпарат құралдарының басын қосып, экспедиция ұйымдастырып, барлық облыстарды аралап, халықтың, тәжірибелі адамдардың ұсыныс-пікірлерін жинап, «ауыл шаруашылығын дағдарыстан қалай шығарамыз?» деп жар салып жүрген «QAZAQSTAN  ZAMANY»

газетіне рақмет айтуымыз керек.

Газет Президент Н. Ә. Назарбаевтың ауылдарды рухани жаңғырту мақсатындағы үндеуіне сәйкес, ауылды дағдарыстан қалай шығару туралы ой-пікірлерімді ортаға салуға, ұсыныстар жасауға мүмкіндік берді. («Ауылды кешенді түрде жаңғыртуымыз керек», «QAZAQSTAN  ZAMANY»,

№42 (1171) 19 қазан 2017 жыл).

Кезінде совхоздардың таратылуына бәріміз де өкіндік. Жабыла сынадық. Себебі ол әлеуметтік талаптардың бәріне сай еді. Ендеше, сол құрылымды жаңа заманға лайықтап, неге пайдаланбасқа? Міне, «мемлекеттік мал азығы шаруашылығы» дегеніміз осы. Совхоздан айырмасы — мал мемлекеттік емес, жеке меншіктің қолында. Шошитындай ештеңе жоқ. Бұл құрылым қайта үкіметтен жауапкершілікті алып, қолын «босатып отыр» емес пе? Тіршілікке қажетті күрделі саланың бір жағына шығып, мал азығын дайындауды ұйымдастыруға болады ғой. Шөп — тауар. Шаруашылық бизнеске негізделген. Қалыптасып алған соң, мемлекетке салмақ салмайды.

«Мал жекеменшіктікі. Сондықтан «мемлекеттік мал азығы шаруашылығы» не үшін керек? Шаруалар не істесе де өз күнін өздері көруі тиіс» деушілер де табылады. Табиғат — адамға бағынбайтын құбылыс. Ауылдар жұтап жатқанда, көмек қолын соза алмайтын, тек сырттан ғана қарап отыратын, дәрменсіз, қауқарсыз мемлекет болушы ма еді? Ұлттық қаржы қоры қаншалықты қажет болса, мемлекеттік мал азығы қоры да соншалықты керек. Халық сол малмен күн көрсе, үкімет те сол шаруаның қолындағы малды негізге алып, экспортқа ет өткіземіз деп талпынуда. «Құда да тыныш, құдағи да тыныш». Мал кімнің меншігі болса да, сайып келгенде, ол — мемлекеттің қоры.

Кезінде Кеңес Өкіметі де мал азығының 1,5 жылдық қорын жасау туралы арнайы шешім қабылдаған болатын. Тәжірибе қай ұрпаққа болса да ортақ.

Жем-шөп, мал азығы неге қымбат?

Ауыл халқының жаппай қалаға көшуінің басты себебі — жастардың жұмыссыздығы. Ал жұмыссыздықты тудырып отырған негізгі себеп — мал азығының тапшылығы мен қымбатшылығы. «Шаруа қожалықтары бәрін де қамтамасыз етеді» деген талғаусыз, жалпылама түсінікпен жері де, тракторы да жоқ былайғы жұрт назардан тыс қалған.

Ал олар (мұғалімдер, дәрігерлер, зейнеткерлер, жұмыссыздар, мемлекет қызметкерлері т. б.) Шаруа қожалықтар құрамындағы отбасылардан әлденеше есе көп. Мұны статистика оңай анықтайды. Шөптің қымбаттығы туралы өткен мақалада да айтқан едік. Тұқым шашпай, жылда қырқып ала берген соң, табиғи шабындықтың да түсімі азайған. Гектарынан тоннамен түсетін көпжылдық шөпке ауылдың қолы жетпейді. Осыдан 25-30 жыл бұрын егілген көпжылдық шөптер әбден азып, сиреген. Тұқым шашпайды.

«Шөптің түсімі аз, тракторларымыз тозған, қосалқы бөлшектер мен жанар-жағармай өте қымбат, істеген бейнетімізді ақтамайды» деп, бұған дейін халыққа шөп шауып сатып жүрген адамдар өткен жылдан бастап тоқтай бастады. Өздеріне ғана дайындайды. Алда ауылдағы көпшіліктің шөпсіз қалатыны анық көрініп тұр.

Қалыптасқан барлық жағдайды талдай келе, «Мемлекеттік мал азығы шаруашылықтарын» құру туралы ұсынысымды одан әрі толықтырайын:

1. Совхоздардың бұрынғы егістік аймақтарында құрылған ұсақ шаруа қожалықтарына бөлшектеп берілген танаптарды қайтып алып, жаңа шаруашылыққа бекітіп, екі танаптық (арпа — көпжылдық шөп) ауыспалы егіс жүйесін қалпына келтіруге.
2. Үкіметтің тікелей қаржыландыруымен 10 тәжірибелік «мемлекеттік мал азығы шаруашылықтарын» құру, техникамен де тікелей жарақтандырылуы тиіс. Олар ешқандай сілтемесіз, қажет.
3. Үкімет пен Парламент осы ұсыныстарды талдап, одан әрі зерттеп, мақұлдаса, «тәжірибелік 10 шаруашылықтың үшеуін, неден бастаймыз?» деп дағдармай, бұрынғы Қазыбек би ауданы, Егіндібұлақ өңірінде ұйымдастыруға болады.

Егіндібұлақты қалай көркейтуге болады?

1. Бір шаруашылық Тәттімбет ауылдық округінде құрылу керек. Орталығы — Арқалық елдімекені. Ал көрші Мәди ауылдық округінде осы шаруашылықтың бригадасын орналастыруға болады.

Тәжірибесінің аздығынан, жастығынан ба, Мырзанбеков Арман деген жас жігіт несие алып, осы Арқалықта мал соятын цех орнатып жатыр. Ал оған мал өткізуге тиісті 7 елді мекеннің бесеуінде мектептері жабылып, тұрғындары жаппай көше бастады. Оның ішінде екеуі (Айрық, Өсібай) жастары жұмыссыздықтан қалаға кеткендіктен болса, үшеуінің тұрғындары (Айыр, Қызылшілік, Шөпшікөл) мекендерінде «Көктасжал» кен өндірісінің ашылуы себепті туындаған экологиялық жағдайға қатысты жаппай қалаға көшпекші. Қаладағы жастар жұмыссыз шұбап жүргенде, бұлар қаладан не алмақ? Сондықтан оларға айлық төлеп тұратын өндірістен, «Көктасжал» кенішінен қол үзбеуге кеңес беремін. Балаларын экологиясы таза Егіндібұлақта оқытып, қосымша мал ұстауларына болады.

Айрық, Өсібай, Қаракөл елді мекендерінен көшіп жатқан азаматтарға кеңесім: үйлерін бұзбай, есік-терезелерін бекітіп, тілеу қылып, консервацияға қоюлары керек. Ал ауылдық округ әкімшіліктері оларды әлдекімдерге бұзғызбай, мектептерді қоса күзет ұйымдастыруы тиіс. Үкімет аталған ұсыныстарды құптап, қолға алса, ол үйлерге сол тұрғындардың балалары, немерелері келіп орнығуы әбден мүмкін. Мұндай жағдайлар кездесіп жүр.

2. Екінші: «Мемлекеттік мал азығы шаруашылығы Н. Нұрмақов ауылдық округінде құрылуы керек. Орталығы — Өсібай елді мекені. Оған біріктірілетін Абай ауылдық округінде бригадасы болғаны дұрыс.
3. Үшінші: «Мемлекеттік мал азығы» шаруашылығы Қаракөл ауылдық округінде құрылуы керек. Шаруашылық Қаракөл, Егіндібұлақ, Қарабұлақ елді мекендерінің тұрғындарына мал азығын дайындап сатуы тиіс. Бұл шаруашылыққа көрші Қарабұлақ ауылдық округінің іргелес, бос жатқан, бұрынғы егістік танаптарын да қосуға болады.

Енді бір айтатын жай — Егіндібұлақта мал соятын, ет өнімдерін шығаратын цех іске қосылған. Ол нан өнімдерін шығаратын кәсіпкерлікпен біріктіріліп, «Балқантау» ЖШС болып тіркелген. Серіктестік директоры — Өмірзақ Қапсаттаров деген іскер азамат. Бірақ осы мал соятын цехқа жыл он екі ай толық қуатында жұмыс істеуі үшін мал табыла бермейді. Цех 6-7 ай бойы, қашан жазда мал тойынғанша жарым-жартылай жүктемемен ғана жұмыс істейді. Сондықтан кәсіпорын иесі ескі тракторымен шөп шауып, қыстақта мал ұстап әуре. Ал цехтың негізгі міндеті мал сойып, ет өнімдерін өндіру, кондицияға жеткен малдардың етін экспортқа шығару емес пе?

Бұл жерде цех үздіксіз жұмыс істеуі үшін оны қысы-жазы семіртілген малмен қамтамасыз ету мәселесі тұр. Бұл қысы-жазы мал бордақылаумен айналысатын шаруашылық құруды талап етеді. Міне, осындай «малды жетілдіру және бордақылау» шаруашылығын Қоянды ауылдық округінде құруға болады. (Атақты Қоянды жәрмеңкесінің орны).  «Жетілдіру» (дорацивание) деген сөзді неге айтып отырмыз? Жеке шаруа күнкөрісіне қажет болған соң, еркек тайыншаларды 1,5-2 жаста сойып, етке өткізуге мәжбүр. Оны үшінші қыс ұстап бордақылауға шамасы жоқ (жем-шөп, қора жайы т.б.). Аталған шаруашылық осы малдарды қабылдап, өсіріп, арнайы технологиямен бордақылауы тиіс.

Шаруашылықты мемлекет құра ма, жоқ әлде несие алып жеке тұлға ретінде шыға ма, оны үкімет өзі шешеді. Қоянды — менің туған ауылым. Сондықтан оның жағдайын жете білемін. Егіндік алқаптарға да, шабындыққа да, жайылымға да аса бай. Жеке тұлғалардың бұл іске тәуекелсіз-ақ қорықпай баруына болады.

Түйін:

Қорыта келгенде, республиканың мал шаруашылығын алып «механизм» десек, оның қозғаушы күші — мал азығы. Мал азығы мол болса, қалған «дөңгелектері» өздігінен айналады.

Елдегі жаңалықты естіген, тұрақты жұмысы жоқ, қалада пәтер жалдап, қиналып жүрген жастар топтасып оралады. Шаруашылықта жұмыс істеп, бәсекемен мал өсіреді. Көшу тоқтайды. Жабылған мектептер қайта ашылып, ауыл біртіндеп қалпына келеді.

(10)

Қайыр аға! Шүкір, өзіңіз тәрізді ғұлама, дана ақсақалдарымыздың, көкелеріміздің барына. Өзіңізбен арнайы барып танысқанымда да сіздің білімдар, жан-жақты жан екеніңізге көзім жетті. Өмірден көрген-білгеніңіз бен біліміңіз көл-көсір дария. Сондай-ақ, Аллам берген ақындығыңыз, жазушылығыңыз да бар екенін және білдік.

Иә, ауыл қазақтың алтын бесігі ғой. Оны қалай сақтап қалудың жолдарын әрбір ауылдан шыққан жан ойлайтыны, толғанатыны рас.  Өзіңіз ауылды тек ойлап қана қоймай, оны сақтаудың, өркендетудің сан түрлі жолдарын жазып та, ұсынып та шырылдап айтып жүрсіз. Бүгін міне, тағы да кезекті мақалаңыз шығып отыр. Жазып отырғаныңыздың барлығы дұрыс. Бірақ жазу бар да, оның орындалуы бар ғой. Сол жағына күмәнім бар.

Мен де осы ауылымыз туралы көп ойландым. Ұсыныстарымды жазып та жүрмін. Сол үшін он шақты жылдан бері Ауыл экспедициясын ұйымдастырып, ондағы көкейтесті мәселелерді үкімет алдына тынбай қойып, құлағдар етіп келеміз. Әрине, соңғы он жылда ауылда көп өзгерістер болды. Соның ең бастысы мемлекеттің ауылға деген қамқорлығы ұшан теңіз. Қаншама миллиардтаған қаржы бөлініп жатыр. Қаншама бағдарламалар бар. Істеймін, ауылды көркейтемін, байимын деген адамдарға мүмкіндік шаш етектен. Есіңізде ме, Елбасымыздың бастамасымен ауылға үш жыл арнайы бөлінді. Осы жылдардағы бөлінген ақшамен әрбір ауылды алтынмен аптап, күміспен күптеуге болар еді. Өкінішке қарай осы мол қаржы асағанның аузында, тістегеннің тісінде кетті.

Бұл жемқорлық! Араны кең түпсіз терең жемқорлық! Біздің еліміздегі дендеген бұл зұлым күшке билік қаншама тосқауыл боламын десе де, шамасы жетпей отыр. Тым тереңге кеткен. Сондықтан бұл тұрғыда сіз бен біз айтып, шырылдаған үніміз босқа ауаға жайылып кете ме деп қорқамын. Нәтиже тым шамалы болады-ау, сірә. Оның үстіне қазір, өзіңіз айтпақшы, Ауыл қартайып келеді. Ондағы жұрттың көпшілігі шал-шауқан. Жастардың көзқарасы, пиғылы түбегейлі өзгерген. Бірен-сараны болмаса,  қалғанын қаншама жоғары айлық берсек те қайтара алмаймыз. Қазір Елбасы айтқан технология, техникасы бар ауылдар бар. Бірақ оны игеретін адам жоқ. Сенесіз бе, кәдімгі жай механизатор жоқ. «200 мың теңге айлық береміз десек те ешкім ауылға келмейді» деп жылаған басшылардың, мамандардың сөздерін естідім. Келмейді, ал не дейсіз, не істейсіз? Сондықтан мен ойлаймын, ауылдың болашағы өте күңгірт. Қайыр аға, біз енді оның шаңырағын да, болашағын да түзете алмаймыз-ау. Тағы да есіл қаржы босқа кете ме, желге ұша ма деп қауіп етемін. Меніңше, бұл зор проблеманы ауылды түбегейлі қайта құру арқылы жасау керек шығар. Шетелдердегідей шағын-шағын агрокешендерді, ауылдарды жасақтау керек болар. Бірақ қалай болғанда да алдымен мына жемқорлық деген зұлматтан құтылу керек. Онсыз ештеңе болмайды. Ештеңе!

Ертай Айғалиұлы

(15)

Әкесі өлейін деп жатып баласын шақырып алып соңғы сөзінде: «Балам менің бір тілегім бар, орындайсың ба?» – депті. Ажал аузындағы әке тілегін орындамайтын бала кемде-кем.

– Орындаймын әке!
– Ендеше менің аяғымдағы жыртық нәскиімді шешпей жерлет және мына қағазды жерлеп болған соң оқы, оған дейін оқыма – депті.
Шал өлді. Жерлеу рәсімі басталғанда баласы, “Әкемнің соңғы сөзі еді, нәскиімен жерлейік” – деп өтінеді.
Бірақ шариғат заңы бойынша қалай дүниеге келді, солай жерленетіндіктен молдалар және туысқандары келіспейді. Содан әкесін жер қойнына тапсырған жігіт, оңаша жерге барып қағаздағы жазуды оқиды.
“Балам, өзің көргендегідей мен о дүниеге жыртық нәскиді де алып кете алмадым. Дүниеге көп құныға берме” деген екі жол жазу ғана бар екен әлгі қағазда.

(8)

2016 жылдың 1 мамыр күні Аюбокол Ибраиым деген ағайын қайтыс болды. Ағайынның қазасына ортақтасып қабыр басына бардық. Мұнда да басқа қазақтың барлық  жеріндегідей қызылды-жасылды әшекейлеп, өнерлеп қымбат кірпіштерден салынған ескерткіш тамдарды көрдім.

Есіл ауданының имамы Мақсұт Молдрахымовқа пікірімді білдірдім:
Бұрын Торғайда өлген адамдарға мақтан-шылық көрсетіп бәсекелесіп, мәнерлеп ескерткіш там салу дәстүрі жоқ еді. Енді қазір бұл жақта да, біздердегідей өлген адамдар басына там салу дәстүрге айналып, бәсеке болып барады екен. Орыстар бізді күстаналайды. «Қазақтар тірісінде мал қорасындай землянка жер кепе үйде өмір бойы тұрады да, өлгеннен соң моласының басына бұрын жер көкте табылмаған қызыл кірпіш, ақ кірпіштен мәнерлеп, әшекейлеп, күмбездеп архитектурадағы бар өнер, шеберліктерін көрсетіп, ескерткіш там мовзолей салады. Оның рахатын тірісінде көрмегенде, өлген соң оның керегі не?» — дейді. Шындығында осы рас сөз еді. Біздерге дәл осы мақтаншылықтың керегі жоқ.
Өзіміз дамымай жатқанда тірілердің құрылысынан өлгендердің құрылысы озып кетті емес пе? Сонда да, айналып оралып келгенде «жүзден жүйрік, мыңнан тұлпар шығады» деген қазақта аталы сөз бар еді. Саны көп ұлы халық қой. Орыстар мен Индия халқының өлік жөнелтудегі істері криматориі дұрыс сияқты көрінеді маған. Соның көбінің қорымы жермен-жексен болып, тегістеліп кетті емес пе? Елді мекен бұрын халық көп қоныстанған өзен-көл бойларын қарап отырсаң қаншама өз құпиясын жасырған төмпешіктер жатыр. Соның бәрі бір-бір тарих иесі емес пе? Соның ішінде тарихта аты бар да, қабыры жоқ үлкен тұлғалар да жеткілікті екені рас. Қазір керісінше болып тұр емес пе? Елге танылған тарихта аты жоқ болса да, таудай ескерткіш өзі ғана тарих болып тұр емес пе? Біреулердің дәулеті мен байлығын қызғанудан аулақпын. Орынсыз рәсуәшылыққа жол бермеген дұрыс шығар. Бұл соның артында қалған ұрпақтарының мақтаншылық ісі болар.
Әлемнің тең жартысын жаулап алып, 20 млн. адамның өмірін жойған Шыңғыс ханда осындай белгі ескерткіш там жоқ екен. Өзі өлгенде барлық байлық-дәулетімен қоса көмілген моласының үстінен көп жылқы жіберіп, тегістетіп жіберіпті. Оны білетін адамдардың барлығының көзін жойғызған екен. Қазір соның моласын дүниежүзі болып таба алмай жатыр. Осыны тапқан адамдарға дүниежүзілік мол сыйлық бар. Осы Шыңғыс хан туралы қаншама кітап жазылды. Әлі де жазылады. Сонда Шыңғыс ханның ісі теріс, ерсі болса, оны бүкіл ел осыншама неге дәріптеп жатыр екен?
Екінші дүниежүзілік соғыс қырғынын бастаған, жер бетінен 50 млн. адамның жойылуына себепкер болған Адольф Гитлердің де моласы, ескерткіші жоқ. Сонда осылар өздерінің моласына Қожа Ахмет Яссауидің мовзолей белгісіндей ескерткіш там салдыруға күші, мүмкіндігі, байлығы жетпеді дейсің бе?
Өлген адамдардың басына там салу мен көл-көсір етіп ас беру бұл өзін-өзі елге тез танытуы үшін жан ұшырып жасалатын мақтаншақтардың ісі. Өлік жөнелтіп, ас беру «байдың малын шашады, кедейдің артын ашады» деген сөз бар еді, сол рас болды. Менің осы түсінігіме Сіз қандай көзқараспен қарайсыз деген едім?
Есіл ауданының имамы менің осы сауалыма жауап қатты:
— Оның рас. Осындай өзін елге тез таныстырудың бәсекесі біздің жақта да енді дамып, өршіп барады. Өлген адамдарға көрікті зәулім етіп, ескерткіш там салу мен ас беру. Осыны тоқтата алмай жатырмыз. Бұл жасыратыны жоқ Қазақстан бойынша қаулап барады. Ислам дінінің шариғатында өлген адамдарға шағын ғана етіп белгі қою бар. Онда аты-жөні, туған, өлген уақытын көрсету парыз. Ит сарымайтын, мал баспайтын болуы керек делінген. Алыстан аңсап келгендері көретін белгісі болуы керек екені рас. Осыны ел-жұрт тыңдамай барады.
Арада ескерусіз зымырап бір жыл өтті.
2017 жылдың 29 сәуірінде сыйласқан туыс ағайындар Есілге тағы жиналғанымыз бар. Әртүрлі бояудағы кірпіштерден өрнектеп салынған ескерткіш тамдардың құры-лысы жиналған адамдарды еріксіз баурап көз тартады.
Арнап келген рәсімімізді бітірген соң, бұрынғы толып қалған қорым қасынан қоршалған үлкен жаңа қорымды көрдік. Ұзындығы да, ені де 1,5 шақырымдай болады екен. Мықты да, сапалы әшекейлі темір қоршаумен қоршалыпты. Қасымызда жергілікті жердің адамы болмаған соң, мұны кім басқарып, кімдер істеткенін біле алмадық. Оның ішіне жаңадан қойылған молалардың саны да біраз болып қалыпты. Бәрінің қабірі бұрынғыдай жөн-жосықсыз кез келген жерге қойылмаған, бір сызық бойына қаз-қатар нөмірлеп қойылыпты. Бастарына әшекейлеп, жақсылап жазылған құлпытастар қойылған. Онда бәрінің аты-жөні, туған, өлген уақыттары көрсетіліпті. Адам қызығатындай бұл бастама еріксіз қызықтырды.
Имам Молдрахымов Мақсұтты тауып сөзге тартып, осыдан бір жыл бұрынғы сөзімізді тағы жандандырдық. Жақсы ісіне риза екенімізді айтуға тура келді.
— Аудандағы мешіттің мұндайға әлі келмейді. Мынандай үлкен игі іске кім мұрындық болды, — дейміз.
— Арипов Ғалихан, бұрынғы бай болған осы Есіл ауданының Заречный совхозының директоры, үлкен шаруақор адам. «Алла разы болсын», — дейді.
— Өте орынды іс екен. Рас болса, мұсылман елінің діңгегі саналатын пайғамбарымыздың ақ туы сақталған Түркия елінде де дәл осындай деп естіп, киноларынан да көрген едік. Олар туған, өлген уақыттарын көрсетіп, аты-жөндерін жазып, тек құлпытас қояды екен. Шағын ғана етіп, төмбөшкінің үлкендігіндей етіп, белгі қояды. Бұдан басқадай ерескелдікке жол бермейді. Сонысы дұрыс қой. Адам жерленген қорымдарды діни шариғатта 25 жыл, заңда 30 жыл сақтауға болады. Арғы жағындағысы өзіміз көріп жүргеніміздей өзі жер болып, тегістеліп кетеді.
Есілдегі имамның бұл ісіне біздер риза болдық. Әр ісің осындай жемісті болғай дедік.
— Байлығы мен тұрмысын көрсеткісі келген мақтаншақтар шариғаттың тәртібін тастап, шектен шығып кеткені рас еді, — деп ризалығымызды айтып қуандық.
Барлық жерлерде де осындай болғанын тілер едік.

Қабдысалық Бейсенбайұлы

(18)

Жақында Көкшетау қалалық ардагерлер кеңесі, Ақмола облысының «Ел бірлігі» қоғамдық бірлестігі және Ақмола облыстық Науан хазірет мешітінің бірлескен жиналысы мынандай шешім қабылдауға мәжбүр болды. Бұл шешімде: «2018 жылдың 1 қаңтарынан бастап Көкшетау қаласындағы  барлық қоғамдық тамақтандыру орындары жаназа және діни жоралғыларға орай берілетін ас кезінде етті турап әкелуге, осы шешімге қоса ұсынылатын дастархан мәзірінде көрсетілген тамақ түрлерін ғана ұсынуы тиіс. 

Етті дастарханға турап әкелу бірін-шіден, үнем болса, сойылған жылқының қал-ған етін келесі дұғаларына сақтап, пайдалануға болады. Бұл ысырапты тоқтатады, қайғылы дастарханнан үй-үйге ет алуды тияды», — деп жазылған. Осы жерде айта кетейін дегенім, Астанадан бастап біздің солтүстік өңірде табақтағы етті таратып алу бар, ас үйге бірер жапырақ туралған ет қана қайтады. Мүшелеп табақ тартсаң кем дегенде 700-800 адам жиналған жерде үш жылқың да аз болуы мүмкін.
Ал жаназа дастарханына етпен бірге неше түрлі салаттар, шайға жеміс-жидектің, тәттілердің түр-түрі келуі ысырапшылдық емей немене? Бауырсақ, сары май, қант салсақ жетпей ме? Дұға — той емес қой! Ысырапшылдық ақыры астамшылыққа апарып соқтырады. Дұғадағы ас мәзірін жалпы қазақ елінде бір арнаға түсіру қажет.
Тағы бір айтайын дегенім, жетісі, қырқы, жылынан басқа жұмалық деген бар. Ас дайындап, үйіне шақырып, құран оқытқызады. Енді «жұмалықтың» орнына «бейсенбілік» деген шығыпты. Әркімнің өз еркінде ғой, мүмкіндігі болса бейсенбі күні де, жұма күні де шақыра берсін. Бұл жерде айтпағым, еш жерде жазылмаса да «бейсенбілік», «жұмалықтар» қайдан шығып тұр? Бұл да ысырапшылдықтың шағын түрі емес пе? Жұма күні мешітке барып, құран оқытқызып, садақасын берсе болмай ма?
Әйтеуір дұға жайлы сөз болғандықтан көңілге кірбің туғызатын мына бір жайларды айта кетсек артық болмас. Жаназаға адамдар алдымен топырақ салып, қайғыға ортақтасқанын білдіру үшін келеді. Өлім-жітім сенбі, жексенбіге қарамайды. Көбі жұмыстан жарты күнге сұранып келеді. Ал молла, имамдарға бәрібір, жарты сағатқа дейін уағыз айтып, зират басында «енді аятты кім оқығысы келеді?» — деп жан-жағына қарайтындары бар. Жаназада ұзақ сонар сөз сөйлеуге де жол беріледі. Осының бәрі артық, шектен шыққандық деп ойлаймын.
Жақында Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының сараптау комиссиясы мақұлдаған «Құрани Кәрім» (қазақша мағына және түсінігі) 756 беттік, 114 сүренің аудармасы бар Ұлы Кітапты оқып шықтым. Бірақ қазіргі дәстүр, әдеттеріміз жайлы жазылмапты. Ендеше мұның бәрі дүмше молдалардың, қазіргі байлардың «қиялынан» туындаған нәрселер. «Өлім — бардың малын шашады, жоқтың артын ашады», — деп жүре бермейік, ағайын.
Сөз соңында көңілде жүрген көп ойлардың бірі жасы 80-90-нан асқан қарияларға ғана, «Тәбәрік болсын, жасымыз соған жетсін!», — деп ырымдап, жыртыстың берілгені де дұрыс шығар, ал былай әйтеуір жаппай жыртыс, телім үлестіре беруді тек дүние шашу екенін ұмытпайық. Мұндай дәстүр, әдеттен арылайық! Өмірден өткен адамға одан келер пайда жоқ, сауапқа да жатпайды. Менің білетінім осы. Қосып, алам деушілер болса ерік өздерінде.

Редакциядан:
Совет ағаның дабыл етіп көтерген бұл мәселе өзі айтқандай барлық жерде бар. Қазір Муфтияттан бастап имамдар мұндай ысырапшылдыққа батыл түрде күрес жүргізе бастады. Өте дұрыс. Ақтөбе, Павлодар және басқа өңірлерден осындай жылы хабарлар келді. Халық осы бастамаларды қолдауымыз қажет.

Совет Хамитұлы

(14)

Қос хат. Оқырманның, ұлтына жанашыр қос қарияның қос хатында көтерілген көкейтесті мәселелер өте тамаша. Рахмет сіздерге ағаларым! Бұл екі мәселе де әбден айтыла-айтыла жауыр болған тақырыптар. Бірақ бажайлап қарасаңыздар нақтылық бар. Осы айтылған мәселелер айтылып қана қоймай, сүйінші сұрайтындай іс жүзіне асқанына қуанып қалдық. «Аттыға ерем деп жаяудың таңы айрылыпты» дегендей жалған бәсекелестік онсызда күнін зорға көріп жүрген қазақтың түбіне жетіп жатқаны ащы шындық қой. Ысырапшылдық, аста төк дастарқан жасау шынында да белең алды. Совет, Қабдысалық сынды салиқалы ақсақалдарымыз мұндайға қарсылық білдіргенмен тосқауыл қоя алмай жүр едік. Бұл іске соңғы кездері имамдар батыл түрде араласты. Нәтижесі мінеки!

Кеңес өкіметі кезінде-ақ өлілерге зәулім үйлер, кесенелер тұрғызыла бастаған. Еуропаға, орысқа еліктеп марқұмдардың суреттерін орнату бәсекеге айналған. Қазірде бұл жаман әдетті жалғастырып жатқандар баршылық. Біздіңше оны да тоқтату керек. Себебі ол мұсылманшылдыққа жатпайды.

Сонымен сіздердің назарларыңызға қос хатты берумен қатар суреттерді де жариялап отырмыз. Біз осы бастаманы енді бүкіл елімізге өнеге ретінде насихаттайық. Біз аруақты риза еткіміз келсек құран бағыштайық, жеті күлшемізді пісірейік. Олардың үстін ауыр тастармен бастырып қинамайық. Белгі құлпытас, оған аты-жөні, қай кезде қайтыс болғаны, туған жылын ойып жазалық, бәлкім руы да жазылса артық болмас. Сонда көрпе топырақтың астында жатқан аруақ та риза, әрі күн шуағын сіңіріп демалып жатады.

Дастархан мәзіріне бауырсақ, жеті күлше, сары май, қант салайық. Көңіл айтып келушілер де бұған ренжімейді. Өмір болған соң өлім де қатар жүреді. Үнемдейік, дүние қызығын тірілер көрсін!

Ертай Айғалиұлы

(30)